Menus in CSS Css3Menu.com


॥ ॐ परमात्मने नमः ॥

॥ श्रीअग्निपुराणम् ॥

सप्त‌विंशोऽध्यायः ॥

शिष्येभ्यो दीक्षादानविधिः -
शिष्योंको दीक्षा देनेकी विधिका वर्णन -


नारद उवाच -
वक्ष्ये दीक्षां सर्वदाञ्च मण्डलेब्जे हरिं यजेत् ।
दशम्यामुपसंहृत्य यागद्रव्यं समस्तकम् ॥ १ ॥
विन्यस्य नारसिंहेन सम्मन्त्र्य शतवारकम् ।
सर्षपांस्तु फडन्तेन रक्षोघ्नान् सर्वतः क्षिपेत् ॥ २ ॥
शक्तिं सर्वात्मकां तत्र न्यसेत् प्रासादरूपिणीम् ।
सर्वौषधिं समाहृत्य विकिरानभिमन्त्रयेत् ॥ ३ ॥
शतवारं शुभे पात्रे वासुदेवेन साधकः ।
संसाध्य पञ्चगव्यन्तु पञ्चभिर्मूलमूर्तिभिः ॥ ४ ॥
नारायणान्तैः सम्प्रोक्ष्य कुशाग्रैस्तेन तां भुवम् ।
विकिरान् वासुदेवेन क्षिपेदुत्तानपाणिना ॥ ५ ॥
त्रिधा पूर्वमुखस्तिष्ठन् ध्यायेत् विष्णुं तथा हृदि ।
वर्धन्या सहिते कुम्भे साङ्गं विष्णुं प्रपूजयेत् ॥ ६ ॥
शतवारं मन्त्रयित्वा त्वस्त्रेणैव च वर्धनीम् ।
अच्छिन्नधारया सिञ्चन् ईशानान्तं नयेच्चतम् ॥ ७ ॥
कलसं पृष्ठतो नीत्वा स्थापयेद्विकिरोपरि ।
संहृत्य विकिरान् दर्भैः कुम्भेशं कर्करीं यजेत् ॥ ८ ॥
नारदजी कहते हैं- महर्षिगण ! अब मैं सब कुछ देनेवाली दीक्षाका वर्णन करूँगा । कमलाकार मण्डलमें श्रीहरिका पूजन करे । दशमी तिथिको समस्त यज्ञ-सम्बन्धी द्रव्यका संग्रह एवं संस्कार (शुद्धि) करके रख ले । नरसिंह-बीज-मन्त्र (ौं)- से सौ बार उसे अभिमन्त्रित करके, उस मन्त्रके अन्तमें 'फट्' लगाकर बोले तथा राक्षसोंका विनाश करनेके उद्देश्यसे सब ओर सरसों छींटे । फिर वहाँ सर्वस्वरूपा प्रासादरूपिणी शक्तिका न्यास करे । सौषधियोंका संग्रह करके बिखेरनेके उपयोगमें आनेवाली सरसों आदि वस्तुओंको शुभ पात्रमें रखकर साधक वासुदेव-मन्त्रसे उनका सौ बार अभिमन्त्रण करे । तदनन्तर वासुदेवसे लेकर नारायणपर्यन्त पूर्वोत पाँच मूर्तियों (वासुदेव, संकर्षण, प्रद्युम्न, अनिरुद्ध तथा नारायण) के मूल-मन्त्रोंद्वारा पश्चगव्य तैयार करे और कुशाग्रसे पञ्चगव्य छिड़ककर उस भूमिका प्रोक्षण करे । फिर वासुदेव-मन्त्रसे उत्तान हाथके द्वारा समस्त विकिर वस्तुओंको सब ओर बिखेरे । उस समय पूर्वाभिमुख खड़ा हो, मन-ही-मन भगवान् विष्णुका चिन्तन करते हुए तीन बार उन विकिर वस्तुओंको सब ओर छींटे । तत्पश्चात् वर्धनीसहित कलशपर स्थापित भगवान् विष्णुका अङ्‌गसहित पूजन करे । अस्त्र-मन्त्रसे वर्धनीको सौ बार अभिमन्त्रित करके अविच्छिन्न जलधारासे सींचते हुए उसे ईशानकोणकी ओर ले जाय । कलशको पीछे ले जाकर विकिरपर स्थापित करे । विकिर-द्रव्योंको कुशद्वारा एकत्र करके कुम्भेश और कर्करीका यजन करे ॥ १-८ ॥

सवस्त्रं पञ्चरत्‍नाढ्यं खण्डिले पूजयेद्धरिम् ।
अग्नावपि समभ्यर्च्य मन्त्रान् सञ्जप्य पूर्ववत् ॥ ९ ॥
प्रक्षाल्य पुण्डरीकेन विलिप्यान्तः सुगन्धिना ।
उखामाज्येन संपूर्य गोक्षीरेण तु साधकः ॥ १० ॥
आलोक्य वासुदेवेन ततः सङ्कर्षणेन च ।
तण्डुलानाज्यसंसृष्टान् क्षिपेत् क्षीरे सुसंस्कृते ॥ ११ ॥
प्रद्युम्नेन समालोड्य दर्व्या सङ्घट्टयेच्छनैः ।
पक्वमुत्तारयेत् पश्चादनिरुद्धेन देशिकः ॥ १२ ॥
प्रक्षाल्यालिप्य तत् कुर्यादूर्ध्वपुण्ड्रं तु भस्मना ।
नारायणेन पार्श्वेषु चरुमेवं सुसंस्कृतम् ॥ १३ ॥
भागमेकं तु देवाय कलशाय द्वितीयकम् ।
तृतीयेन तु भागेन प्रदद्यादाहुतित्रयम् ॥ १४ ॥
शिष्यैः सह चतुर्थं तु गुरुरद्याद्विशुद्धये ।
नारायणेन सम्मन्त्र्य सप्तधा क्षीरवृक्षजम् ॥ १५ ॥
दन्तकाष्ठं भक्षयित्वा त्यक्त्वा ज्ञात्वास्रपातकम् ।
ऐन्द्राग्न्युत्तरकेशानीमुखं पतितमुत्तमम् ॥ १६ ॥
शुभं सिंहशतं हुत्वा आचम्याथ प्रविश्य च ।
पूजागारं न्यसेन्मन्त्री प्राच्यां विष्णुं प्रदक्षिणम् ॥ १७ ॥
पञ्चरत्नयुक्त सवस्त्र वेदीपर श्रीहरिकी पूजा करे । अग्निमें भी उनकी अर्चना करके पूर्ववत् मन्त्रोंद्वारा उनका संतर्पण करे । तत्पश्चात् पुण्डरीक*मन्त्रसे उखा (पात्रविशेष)-का प्रक्षालन करके उसके भीतर सुगन्धयुक्त घी पोत दे । इसके बाद साधक उसमें गायका दूध भरकर वासुदेव-मन्त्रसे उसका अवेक्षण करे और संकर्षण-मन्त्रसे सुसंस्कृत किये गये दूधमें घृताक्त चावल छोड़ दे । इसके बाद प्रद्युम्र-मन्त्रसे करछुलद्वारा उस दूध और चावलका आलोडन करके धीरे-धीरे उसे उलाटेपलाटे । जब खीर या चरु पक जाय, तब आचार्य अनिरुद्ध-मन्त्र पढ़कर उसे आगसे नीचे उतार दे । तदनन्तर उसपर जल छिड़के और घृतालेपन करके हाथमें भस्म लेकर उसके द्वारा नारायणमन्त्रसे ललाट एवं पार्श्व-भागोंमें ऊर्ध्व-पुण्ड्र करे । इस प्रकार सुन्दर संस्कारयुक्त चरुके चार भाग करके एक भाग इष्टदेवको अर्पित करे, दूसरा भाग कलशको चढ़ावे, तीसरे भागसे अग्निमें तीन बार आहुति दे और चौथे भागको गुरु शिष्योंके साथ बैठकर खाय; इससे आत्मशुद्धि होती है । (दूसरे दिन एकादशीको) प्रातःकाल ऐसे वृक्षसे दाँतन ले, जो दूधवाला हो । उस दाँतनको नारायण-मन्त्रसे सात बार अभिमन्त्रित कर ले । उसका दन्तशुद्धिके लिये उपयोग करके फिर उसे त्याग दे । अपने पातकका स्मरण करके पूर्व, अग्निकोण, उत्तर अथवा ईशानकोणकी ओर मुँह करके अच्छी तरह स्नान करे । फिर 'शुभ' एवं 'सिद्ध' की भावना करके, अर्थात् 'मैं निष्पाप एवं शुद्ध होकर शुभ सिद्धिकी ओर अग्रसर हुआ हूँ'-ऐसा अनुभव करके आचमन-प्राणायामके पश्चात् मन्त्रोपदेष्टा गुरु भगवान् विष्णुसे प्रार्थना करके उनकी परिक्रमाके पश्चात् पूजागृहमें प्रवेश करे ॥ ९-१७ ॥

संसारार्णवमग्नानां पशूनां पाशमुक्तये ।
त्वमेव शरणं देव सदा त्वं भक्तवत्सल ॥ १८ ॥
देवदेवानुजानीहि प्राकृतैः पाशबन्धनैः ।
पाशितान्मोचयिष्यामि त्वत्प्रसादात् पशूनिमान् ॥ १९ ॥
इति विज्ञाप्य देवेशं सम्प्रविश्य पशूंस्ततः ।
धारणाभिस्तु संशोध्य पूर्वज्ज्वलनादिना ॥ २० ॥
संस्कृत्य मूर्त्या संयोज्य नेत्रे बद्ध्वा प्रदर्शयेत् ।
पुष्पपूर्णाञ्जलींस्तत्र क्षिपेत्तन्नाम योजयेत् ॥ २१ ॥
अमन्त्रमर्चनं तत्र पूर्ववत् कारयेत् क्रमात् ।
यस्यां मूर्तौ पतेत् पुष्पं तस्य तन्नाम निर्दिशेत् ॥ २२ ॥
शिखान्तसम्मितं सूत्रं पादाङ्गुष्ठादि षड्गुणम् ।
कन्यासु कर्तितं रक्तं पुनस्तत्त्रिगुणीकृतम् ॥ २३ ॥
यस्यां संलीयते विश्वं यतो विश्वं प्रसूयते ।
प्रकृतिं प्रक्रियाभेदैः संस्थितां तत्र चिन्तयेत् ॥ २४ ॥
तेन प्राकृतिकान् पाशान् ग्रथित्वा तत्त्वसङ्ख्यया ।
कृत्वा शरावे तत् सूत्रं कुण्डपार्श्वे निधाय तु ॥ २५ ॥
ततस्तत्त्वानि सर्वाणि ध्यात्वा शिष्यतनौ न्यसेत् ।
सृष्टिक्रमात् प्रकृत्यादिपृथिव्यन्तानि देशिकः ॥ २६ ॥
प्रार्थना इस प्रकार करे-'देव ! संसार-सागरमें मग्न पशुओंको पाशसे छुटकारा दिलानेके लिये आप ही शरणदाता हैं । आप सदा अपने भक्तोंपर वात्सल्यभाव रखते हैं । देवदेव ! आज्ञा दीजिये, प्राकृत पाश-बन्धनोंसे बँधे हुए इन पशुओंको आज आपकी कृपासे मैं मुक्त करूँगा । ' देवेश्वर श्रीहरिसे इस प्रकार प्रार्थना करके पूजागृहमें प्रविष्ट हो, गुरु पूर्ववत् अग्नि आदिकी धारणाओंद्वारा शिष्यभूत समस्त पशुओंका शोधन करके संस्कार करनेके पश्चात्, उनका वासुदेवादि मूर्तियोंसे संयोग करे । शिष्योंके नेत्र बाँधकर उन्हें मूर्तियोंकी ओर देखनेका आदेश दे । शिष्य उन मूर्तियोंकी ओर पुष्पाञ्जलि फेंकें, तदनुसार गुरु उनका नामनिर्देश करें । पूर्ववत् शिष्योंसे क्रमशः मूर्तियोंका मन्त्ररहित पूजन करावे । जिस शिष्यके हाथका फूल जिस मूर्तिपर गिरे, गुरु उस शिष्यका वही नाम रखे । कुमारी कन्याके हाथसे काता हुआ लाल रंगका सूत लेकर उसे छ: गुना करके बट दे । उस छ: गुने सूतकी लंबाई पैरके अँगूठेसे लेकर शिखातककी होनी चाहिये । फिर उसे भी मोड़कर तिगुना कर ले । उक्त त्रिगुणित सूतमें प्रक्रिया-भेदसे स्थित उस प्रकृति देवीका चिन्तन करे, जिसमें सम्पूर्ण विश्वका लय होता है और जिससे ही समस्त जगत्‌का प्रादुर्भाव हुआ करता है । उस सूत्रमें प्राकृतिक पाशोंको तत्त्वकी संख्याके अनुसार ग्रथित करे, अर्थात् २४ गाँठे लगाकर उनको प्राकृतिक पाशोंके प्रतीक समझे । फिर उस ग्रन्थियुक्त सूतको प्यालेमें रखकर कुण्डके पास स्थापित कर दे । तदनन्तर सभी तत्त्वोंका चिन्तन करके गुरु उनका शिष्यके शरीरमें न्यास करे । तत्त्वोंका वह न्यास सृष्टि-क्रमके अनुसार प्रकृतिसे लेकर पृथिवीपर्यन्त होना चाहिये ॥ १८-२६ ॥

त्रैधा वा पञ्चधा वा स्याद्दशद्वादशधाऽपि वा ।
दातव्यः सर्वभेदेन ग्रथितस्तत्त्वचिन्तकैः ॥ २७ ॥
अङ्गैः पञ्चभिरस्रान्तं निखिलं प्रकृतिक्रमात् ।
तन्मात्रात्मनि संहृत्य मायासूत्रे पशोस्तनौ ॥ २८ ॥
प्रकृतिर्लिङ्गशक्तिश्च कर्ता बुद्धिस्तथा मनः ।
पञ्चतन्मात्रबुद्ध्याख्यं कर्माख्यं भूतपञ्चकम् ॥ २९ ॥
ध्यायेच्च द्वादशात्मानं सूत्रे देहे तथेच्छया ।
हुत्वा सम्पातविधिना सृष्टेः सृष्टिक्रमेण तु ॥ ३० ॥
एकैकं शतहोमेन दत्त्वा पूर्णाहुतिं ततः ।
शरावे सम्पुटीकृत्य कुम्भेशाय निवेदयेत् ॥ ३१ ॥
अधिवास्य यथा न्यायं भक्तं शिष्यं तु दीक्षयेत् ।
करणीं कर्तरीं चापि रजांसि खटिकामपि ॥ ३२ ॥
अन्यदप्युपयोगि स्यात् सर्वं तद्वामगोचरे ।
संस्थाप्य मूलमन्त्रेण परामृश्याधिवाधिवासयेत् ॥ ३३ ॥
नमो भूतेभ्यश्च बलिः कुशे शेते स्मरन् हरिम् ।
मण्डपं भूषयित्वाऽथ वितानघटलड्डुकैः ॥ ३४ ॥
मण्डलेऽथ यजेद्विष्णुं ततः सन्तर्प्य पावकम् ।
आहूय दीक्षयेच्छिष्यान्बद्धपद्मासनस्थितान् ॥ ३५ ॥
सम्प्रोक्ष्य विष्णुं हस्तेन मूर्धानं स्पृश्य वै क्रमात् ।
प्रकृत्यादिविकृत्यन्तां साधिभूताधिदैवताम् ॥ ३६ ॥
तीन, पाँच, दस अथवा बारह जितने भी सूत्र-भेद सम्भव हों, उन सब सूत्र-भेदोंके द्वारा बटे हुए उस सूत्रको ग्रथित करके देना चाहिये । तत्त्वचिन्तक पुरुषोंके लिये यही उचित है । हृदयसे लेकर अस्त्रपर्यन्त पाँच अङ्‌ग-सम्बन्धी मन्त्र पढ़कर सम्पूर्ण भूतोंको प्रकृतिक्रमसे (अर्थात् कार्य-तत्त्वका कारण-तत्त्वमें लयके क्रमसे)| तन्मात्रास्वरूपमें लीन करके उस मायामय सूत्रमें और पशु (जीव-)-के शरीरमें भी प्रकृति, लिङ्‌गशक्ति, कर्ता, बुद्धि तथा मनका उपसंहार करे । तदनन्तर पशतन्मात्र, बुद्धि, कर्म और पञ्चमहाभूत-इन बारह रूपोंमें अभिव्यक्त द्वादशात्माका सूत्र और शिष्यके शरीरमें चिन्तन करे । तत्पश्चात् इच्छानुसार सृष्टिकी सम्पात-विधिसे हवन करके, सृष्टिक्रमसे एक-एकके लिये सौ-सौ आहुतियाँ देकर पूर्णाहुति करे । प्यालेमें रखे हुए ग्रथित सूत्रको ऊपरसे ढककर उसे कुम्भेशको अर्पित करे । फिर यथोचित रीतिसे अधिवासन करके भक्त शिष्यको दीक्षा दे । करनी, कैंची, धूल या बालू, खड़िया मिट्टी और अन्य उपयोगी वस्तुओंका भी संग्रह करके उन सबको उसके वामभागमें स्थापित कर दे । फिर मूल-मन्त्रसे उनका स्पर्श करके अधिवासित करे । तत्पश्चात् श्रीहरिके स्मरणपूर्वक कुशोंपर भूतोंके लिये बलि दे और कहे-'नमो भूतेभ्यः । ' इसके बाद बँदोवों, कलशों और लड्डुओंसे मण्डपको सुसज्जित करके मण्डलके भीतर भगवान् विष्णुका पूजन करे । फिर अग्निको घोसे तृप्त करके, शिष्योंको पास बुलाकर बद्धपद्मासनसे बिठावे और दीक्षा दे । बारी-बारीसे उन सबका प्रोक्षण करके विष्णुहस्तसे उनके मस्तकका स्पर्श करे । प्रकृतिसे विकृतिपर्यन्त, अधिभूत और अधिदैवतसहित सम्पूर्ण सृष्टिको आध्यात्मिक करके अर्थात् सबको अपने आत्मामें स्थित मानकर, हृदयमें ही क्रमश: उसका संहार करे ॥ २७-३६ ॥

सृष्टिमाध्यात्मिकीं कृत्वा हृदि तां संहरेत् क्रमात् ।
तन्मात्रभूतां सकलां जीवेन समतां गताम् ॥ ३७ ॥
ततः सम्प्रार्थ्य कुम्भेशं सूत्रं संहृत्य देशिकः ।
अग्नेः समीपमागत्य पार्श्वे तं सन्निवेश्य तु ॥ ३८ ॥
मूलमन्त्रेण सृष्टीशमाहुतीनां शतेन तम् ।
उदासीनमथाऽऽसाद्य पूर्णाहुत्या च देशिकः ॥ ३९ ॥
शुक्लं रजः समादाय मूलेन शतमन्त्रितम् ।
सन्ताड्य हृदयं तेन हुंफट्कारान्तसंयुतैः ॥ ४० ॥
वियोगपदसंयुक्तैः वीजैः पदादिभिः क्रमात् ।
पृथिव्यादीनि तत्त्वानि विश्लिष्य जुहुयात्ततः ॥ ४१ ॥
वह्नावखिलतत्त्वानामालये व्याहृते हरौ ।
नीयमानं क्रमात्सर्वं तत्राध्वानं स्मरेद्बुधः ॥ ४२ ॥
ताडनेन वियोज्यैवमादायाऽऽपाद्य साम्यताम् ।
प्रकृत्याहृत्य जुहुयाद्यथोक्ते जातवेदसि ॥ ४३ ॥
गर्भाधानं जातकर्म भोगं चैव लयं तथा ।
कृत्वाऽष्टौ तत्र तत्रैव ततः शुद्धं तु होमयेत् ॥ ४४ ॥
शुद्धं तत्त्वं समुद्धृत्य पूर्णाहुत्या तु देशिकः ।
संधयेद्धि परे तत्त्वे यावदव्याकृतं क्रमात् ॥ ४५ ॥
तत्परं ज्ञानयोगेन विलाप्य परमात्मनि ।
विमुक्तबन्धनं जीवं परस्मिन्नव्यये पदे ॥ ४६ ॥
निवृत्तं परमानन्दे शुद्धे बुद्धे स्मरेद्बुधः ।
दद्यात्पूर्णाहुतिं पश्चादेवं दीक्षा समाप्यते ॥ ४७ ॥
इससे तन्मात्रस्वरूप हुई सारी सृष्टि जीवके समान हो जाती है । इसके बाद कुम्भेश्वरसे प्रार्थना करके गुरु पूर्वोक्त सूत्रका संस्कार करनेके अनन्तर, अग्निके समीप आ उसको अपने पास ही रख ले । फिर मूल मन्त्रसे सृष्टीशके लिये सौ आहुतियाँ दे । इसके बाद उदासीनभावसे स्थित सृष्टीशको पूर्णाहुति अर्पित करके गुरु श्वेत रज (बालू) हाथमें लेकर उसे मूल-मन्त्रसे सौ बार अभिमन्त्रित करे । फिर उससे शिष्यके हृदयपर ताडन करे । उस समय वियोगवाची क्रियापदसे युक्त बीजमन्त्रों एवं क्रमशः पादादि इन्द्रियोंसे घटित वाक्यकी योजना करके अन्तमें 'हुं फट' का उच्चारण करे । इस प्रकार पृथिवी आदि तत्त्वोंका वियोग कराकर आचार्य भावनाद्वारा उन्हें अग्निमें होम दे । इस तरह कार्य-तत्वोंका कारण-तत्त्वोंमें होम अथवा लय करते हुए क्रमशः अखिल तत्त्वोंके आश्रयभूत श्रीहरिमें सबका लय कर दे । विद्वान् पुरुष इसी क्रमसे सब तत्त्वोंको श्रीहरितक पहुँचाकर, उन सम्पूर्ण तत्त्वोंके अधिष्ठानका स्मरण करे । उक्त रीतिसे ताडनद्वारा भूतों और इन्द्रियोंसे वियोग कराकर शुद्ध हुए शिष्यको अपनावे और प्रकृतिसे उसकी समताका सम्पादन करके पूर्वोक्त अग्निमें उसके उस प्राकृतभावका भी हवन कर दे । फिर गर्भाधान, जातकर्म, भोग और लयका अनुष्ठान करके उस-उस कर्मके निमित्त वहाँ आठ-आठ बार शुद्धयर्थ होम करे । तदनन्तर आचार्य पूर्णाहुतिद्वारा शुद्ध तत्त्वका उद्धार करके अव्याकृत प्रकृतिपर्यन्त सम्पूर्ण जगत्‌का क्रमानुसार परम तत्त्वमें लय कर दे । उस परम तत्त्वको भी ज्ञानयोगसे परमात्मामें विलीन करके बन्धनमुक्त हुए जीवको अविनाशी परमात्मपदमें प्रतिष्ठित करे । तत्पश्चात् विद्वान् पुरुष यह अनुभव करे कि 'शिष्य शुद्ध, बुद्ध, परमानन्द-संदोहमें निमग्न एवं कृतकृत्य हो चुका है । ' ऐसा चिन्तन करनेके पश्चात् गुरु पूर्णाहुति दे । इस प्रकार दीक्षा-कर्मकी समाप्ति होती है ॥ ३७-४७ ॥

प्रयोगमन्त्रान्वक्ष्यामि यैः दीक्षा होमसंलयः ।
ॐ यं भूतानि विशुद्धं हुं फट् ॥ ४८ ॥
अनेन ताडनं कुर्याद्वियोजनमिह द्वयम् ।
ॐ यं भूतान्यापातयेऽहम् ॥ ४९ ॥
आदानं कृत्वा चानेन प्रकृत्या योजनं शृणु ।
ॐ यं भूतानि पुंश्च ॥ ५० ॥
होममन्त्रं प्रवक्ष्यामि ततः पूर्णाहुतेर्मनुम् ।
ॐ भूतानि संहर स्वाहा ॥ ५१ ॥
ॐ अं ॐ नमो भगवते वासुदेवाय अं वौषट् ।
पूर्णाहुत्यनन्तरं तु तत्त्वे शिष्यं तु संधयेत् ॥ ५२ ॥
एवं तत्त्वानि सर्वाणि क्रमात्संशोधयेद्‌बुधः ।
नमोन्तेन स्वबीजेन ताडनादिपुरःसरम् ॥ ५३ ॥
अब मैं उन प्रयोग-सम्बन्धी मन्त्रोंका वर्णन करता हूँ, जिनसे दीक्षा, होम और लय सम्पादित होते हैं । 'ॐ यं भूतानि वियुइक्ष्व हुं फट् । ' (अर्थात् भूतोंको मुझसे अलग करो । )-इस मन्त्रसे ताडन करनेका विधान है । इसके द्वारा भूतोंसे वियोजन (बिलगाव) होता है । यहाँ वियोजनके दो मन्त्र हैं । एक तो वही है, जिसका ऊपर वर्णन हुआ है और दूसरा इस प्रकार है'ॐ यं भूतान्यापातयेऽहम् । ' (मैं भूतोंको अपनेसे दूर गिराता हूँ) । इस मन्त्रसे 'आपातन' (वियोजन) करके पुनः दिव्य प्रकृतिसे यों संयोजन किया जाता है । उसके लिये मन्त्र सुनो-'ॐ यं भूतानि युड्स्व । ' अब होम-मन्त्रका वर्णन करता हूँ । उसके बाद पूर्णाहुतिका मन्त्र बताऊँगा । 'ॐ भूतानि संहर स्वाहा । '-यह होम-मन्त्र है और 'ॐ अं ॐ नमो भगवते वासुदेवाय अंवौषट् । 'यह पूर्णाहुति-मन्त्र है । पूर्णाहुतिके पश्चात् तत्त्वमें शिष्यको संयुक्त करे । विद्वान् पुरुष इसी तरह समस्त तत्त्वोंका क्रमशः शोधन करे । तत्त्वोंके अपने-अपने बीजके अन्तमें 'नमः' पद जोड़कर ताडनादिपूर्वक तत्त्व-शुद्धिका सम्पादन करे ॥ ४८-५३ ॥

ॐ रां वर्मेन्द्रियाणि, ॐ दें बुद्धीन्द्रियाणि ।
यं बीजेन समानं तु ताडनादिप्रयोगकम् ॥ ५४ ॥
ॐ सुं तं गन्धतन्मात्रे बिम्बं युङ्क्ष्व हुं फट् ।
ॐ सं पाहि हां ॐ स्वं स्वं युङ्‌क्ष्व प्रकृत्या ।
अं जं हुं गन्धतन्मात्रे संहर स्वाहा ॥ ५५ ॥
ततः पूर्णाहुतिश्चैवमुत्तरेषु प्रयुज्यते ।
ॐ रां रसतन्मात्रे । ॐ तें रूपतन्मात्रे ॥ ५६ ॥
ॐ वं स्पर्शतन्मात्रे । ॐ यं शब्दतन्मात्रे ।
ॐ भं नमः । ॐ नं बुद्धौ । ॐ ॐ प्रकृतौ ॥ ५७ ॥
एकमूर्तावयं प्रोक्तो दीक्षायोगः समासतः ।
एवमेव प्रयोगस्तु नवव्यूहादिके स्मृतः ॥ ५८ ॥
दग्ध्वा परस्मिन्सन्दध्यान्निर्वाणे प्रकृतिं नरः ।
शोधयित्वाथ भुतानि कर्माक्षाणि विशोधयेत् ॥ ५९ ॥
'ॐ रां (नमः) कर्मेन्द्रियाणि । ', 'ॐ दें (नमः) बुद्धीन्द्रियाणि । '-इन पदोंके अन्तमें 'वियुइश्व हुं फट् । ' की संयोजना करे । पूर्वोक्त 'यं' बीजके समान ही इन उपर्युक्त बीजोंसे भी ताडन आदिका प्रयोग होता है । ॐ सुं गन्धतन्मात्रे बिम्बं युइश्व हुं फट् । ', 'ॐ सं पाहि हां ॐ स्वं स्वं युइश्व प्रकृत्या अं जं हूँ गन्धतन्मात्रे संहर स्वाहा । '-ये क्रमशः संयोजन और होमके मन्त्र हैं । तदनन्तर पूर्णाहुतिका विधान है । इसी प्रकार उत्तरवर्ती कर्मों में भी प्रयोग किया जाता है । 'ॐ रां रसतन्मात्रे । ॐ तें रूपतन्मात्रे । ॐ वं स्पर्शतन्मात्रे । ॐ यं शब्दतन्मात्रे । ॐ मं नमः । ॐ सों अहंकारे । ॐ नं बुद्धौ । ॐ ॐ प्रकृती । ' यह दीक्षायोग एकव्यूहात्मक मूर्तिके लिये संक्षेपसे बताया गया है । नवव्यूहादिक मूर्तियोंके विषयमें भी ऐसा ही प्रयोग है । मनुष्य प्रकृतिको दग्ध करके उसे निर्वाणस्वरूप परमात्मामें लीन कर दे । फिर भूतोंकी शुद्धि करके कर्मेन्द्रियोंका शोधन करे ॥ ५४-५९ ॥

बुद्ध्याक्ष्याण्यथ तन्मात्रं मनो ज्ञानमहंकृतिम् ।
लिङ्गात्मानं विशोध्यान्ते प्रकृतिं शोधायेत्पुनः ॥ ६० ॥
पुरुषं प्राकृतं शुद्धमीश्वरे धाम्नि संस्थितम् ।
स्वगोचरीकृताशेषभोगमुक्तौ कृतास्पदम् ॥ ६१ ॥
ध्यायेत्पूर्णाहुतिं दद्याद्दीक्षेयं त्वधिकारदा ।
अङ्गैराराध्य मन्त्रस्य नीत्वा तत्त्वगणं समम् ॥ ६२ ॥
क्रमादेवं विशोध्यान्ते सर्वसिद्धिसमन्वितम् ।
ध्यायन्पूर्णाहितिं दद्यात्दीक्षेयं साधके स्मृता ॥ ६३ ॥
द्रव्यस्य वा न संपत्तिरशक्तिर्वाऽऽत्मनो यदि ।
इष्ट्वा देवं यथा पूर्वं सर्वोपकरणान्वितम् ॥ ६४ ॥
सद्योधिवास्य द्वादश्यां दीक्षयेद्देशिकोत्तमः ।
भक्तो विनीतः शारीरैः गुणैः सर्वैः समन्वितः ॥ ६५ ॥
शिष्यो नातिधनी यस्तु स्थण्डिलेऽभ्यर्च्य दीक्षयेत् ।
अध्वानं निखिलं दैवं भौतं वाऽध्यात्मिकी कृतम् ॥ ६६ ॥
सृष्टिक्रमेण शिष्यस्य देहे ध्यात्वा तु देशिकः ।
अष्टाष्टाहुतिभिः पूर्वं क्रमात्सन्तर्प्य सृष्टिमान् ॥ ६७ ॥
स्वमन्त्रैर्वासुदेवादीञ्ज्वननादीन्विसर्जयेत् ।
होमेन शोधयेत्पश्चात्संहारक्रमयोगतः ॥ ६८ ॥
तत्पश्चात् ज्ञानेन्द्रियोंका, तन्मात्राओंका, मन, बुद्धि एवं अहंकारका तथा लिङ्‌गात्माका शोधन करके सबके अन्तमें पुनः प्रकृतिको शुद्धि करे । 'शुद्ध हुआ प्राकृत पुरुष ईश्वरीय धाममें प्रतिष्ठित है । उसने सम्पूर्ण भोगोंका अनुभव कर लिया है और अब वह मुक्तिपदमें स्थित है । '-इस प्रकार ध्यान करे और पूर्णाहुति दे । यह अधिकार-प्रदान करनेवाली दीक्षा है । पूर्वोक्त मन्त्रके अङ्‌गोंद्वारा आराधना करके, तत्त्वसमूहको समभाव (प्रकृत्यवस्था) में पहुँचाकर, क्रमशः इसी रीतिसे शोधन करके, अन्तमें साधक अपनेको सम्पूर्ण सिद्धियोंसे युक्त परमात्मरूपसे स्थित अनुभव करते हुए पूर्णाहुति दे-यह साधकविषयक दीक्षा कही गयी है । यदि यज्ञोपयोगी द्रव्यका सम्पादन (संग्रह) न हो सके, अथवा अपने में असमर्थता हो तो समस्त उपकरणोंसहित श्रेष्ठ गुरु पूर्ववत् इष्टदेवका पूजन करके, तत्काल उन्हें अधिवासित करके, द्वादशी तिथिमें शिष्यको दीक्षा दे दे । जो गुरुभक्त, विनयशील एवं समस्त शारीरिक सद्गुणोंसे सम्पन्न हो, ऐसा शिष्य यदि अधिक धनवान् न हो तो वेदीपर इष्टदेवका पूजनमात्र करके दीक्षा ग्रहण करे । आधिदैविक, आधिभौतिक और आध्यात्मिक, सम्पूर्ण अध्वाका सृष्टिक्रमसे शिष्यके शरीरमें चिन्तन करके, गुरु पहले बारी-बारीसे आठ आहुतियोंद्वारा एकएककी तृप्ति करनेके पश्चात्, सृष्टिमान् हो, वासुदेव आदि विग्रहोंका उनके निज-निज मन्त्रोंद्वारा पूजन एवं हवन करे और हवन-पूजनके पश्चात् अग्नि आदिका विसर्जन कर दे । तत्पश्चात् पूर्वोक्त होमद्वारा संहारक्रमसे तत्वोंका शोधन करे ॥ ६०-६८ ॥

यानि सूत्राणि बद्धानि मुक्त्वा कर्माणि देशिकः ।
शिष्यदेहात्समाहृत्य क्रमात्तत्त्वानि शोधयेत् ॥ ६९ ॥
अग्नौ प्राकृतिके विष्णौ लयं नीत्वाऽऽधिदैविके ।
शुद्धं तत्त्वमशुद्धेन पूर्णाहुत्या तु संधयेत् ॥ ७० ॥
शिष्ये प्रकृतिमापन्ने दग्ध्वा प्राकृतिकान्गुणान् ।
मौचयेदधिकारे वा नियुञ्ज्याद्देशिकः शिशून् ॥ ७१ ॥
अथान्यां शक्तिदीक्षां वा कुर्याद्‌भावे स्थितो गुरुः ।
भक्त्या संप्रतिपन्नानां यतीनां निर्धनस्य च ॥ ७२ ॥
सम्पूज्य स्थण्डिले विष्णुं पार्श्वस्थं स्थाप्य पुत्रकम् ।
देवताभिमुखः शिष्यस्तिर्यगास्यः स्वयं स्थितः ॥ ७३ ॥
अध्वानं निखिलं ध्यात्वा पर्वभिः स्वैर्विकल्पितम् ।
शिष्यदेहे तथा देवमाधिदैविकयाजनम् ॥ ७४ ॥
ध्यानयोगेन सञ्चिन्त्य पूर्ववत्ताडनादिना ।
क्रमात्तत्त्वानि सर्वाणि शोधयेत्स्थण्डिले हरौ ॥ ७५ ॥
ताडनेन वियोज्याथ गृहीत्वात्मनि तत्पुनः ।
देवे संयोज्य संशोध्य गृहीत्वा तत्स्वभावतः ॥ ७६ ॥
आनीय शुद्धभावेन सन्धयित्वा क्रमेण तु ।
शोधयेद्ध्यानयोगेन सर्वत्रोत्तनमुद्रया ॥ ७७ ॥
दीक्षाकर्ममें पहले जिन सूत्रोंमें गाँठे बाँधी गयी थीं, उनकी वे गाँठे खोल, गुरु उन्हें शिष्यके शरीरसे लेकर, क्रमशः उन तत्त्वोंका शोधन करे । प्राकृतिक अग्नि एवं आधिदैविक विष्णुमें अशुद्धमिश्रित शुद्ध-तत्त्वको लीन करके पूर्णाहुतिद्वारा शिष्यको उस तत्त्वसे संयुक्त करे । इस प्रकार शिष्य प्रकृतिभावको प्राप्त होता है । तत्पश्चात् गुरु उसके प्राकृतिक गुणोंको भावनाद्वारा दग्ध करके उसे उनसे छुटकारा दिलावे । ऐसा करके वे शिशुस्वरूप उन शिष्योंको अधिकारमें नियुक्त करें । तदनन्तर भावमें स्थित हुआ आचार्य भक्तिभावसे शरणमें आये हुए यतियों तथा निर्धन शिष्यको 'शक्ति' नामवाली दूसरी दीक्षा दे । वेदीपर भगवान् विष्णुकी पूजा करके पुत्र (शिष्यविशेष)-को अपने पास बिठा ले । फिर शिष्य देवताके सम्मुख हो तिर्यग्-दिशाकी ओर मुँह करके स्वयं बैठे । गुरु शिष्यके शरीरमें अपने ही पोंसे कल्पित सम्पूर्ण अध्वाका ध्यान करके आधिदैविक यजनके लिये प्रेरित करनेवाले इष्टदेवका भी ध्यानयोगके द्वारा चिन्तन करे । फिर पूर्ववत् ताडन आदिके द्वारा क्रमशः सम्पूर्ण तत्त्वोंका वेदीगत श्रीहरिमें शोधन करे । ताडनद्वारा तत्त्वोंका वियोजन करके उन्हें आत्मामें गृहीत करे और पुनः इष्टदेवके साथ उनका संयोजन एवं शोधन करके, स्वभावतः ग्रहण करनेके अनन्तर ले आकर क्रमश: शुद्ध तत्त्वके साथ संयुक्त करे । सर्वत्र ध्यानयोग एवं उत्तान मुद्राद्वारा शोधन करे ॥ ६९-७७ ॥

शुद्धेषु सर्वतत्त्वेषु प्रधाने चेश्वरे स्थिते ।
दग्ध्वा निर्वापयेच्छिष्यान्पदे चैशे नियोजयेत् ॥ ७८ ॥
निनयेत्सिद्धिमार्गेण साधकं देशिकोत्तमः ।
एवमेवाधिकारस्थो गृही कर्माण्यतन्द्रितः ॥ ७९ ॥
आत्मानं शोधयंस्तिष्ठेद्यावद्‌रागक्षयो भवेत् ।
क्षीणरागमथाऽऽत्मानं ज्ञात्वा संशुद्धिकिल्विषः ॥ ८० ॥
आरोप्य पुत्रे शिष्ये वा ह्यधिकारं तु संयमी ।
दग्ध्वा मायामयं पाशं प्रव्रज्य स्वात्मनि स्थितः ।
शरीरपातमाकाङ्क्षन्नासीताव्यक्तलिङ्गवान् ॥ ८१ ॥
सम्पूर्ण तत्त्वोंकी शुद्धि हो जानेपर जब प्रधान (प्रकृति) तथा परमेश्वर स्थित रह जायँ, तब पूर्वोक्त रीतिसे प्रकृतिको दग्ध करके शुद्ध हुए शिष्योंको परमेश्वरपदमें प्रतिष्ठित करे । श्रेष्ठ गुरु साधकको इस तरह सिद्धिमार्गसे ले चले । अधिकारारूढ़ गृहस्थ भी इसी प्रकार आलस्य छोड़कर समस्त कर्मोका अनुष्ठान करे । जबतक राग (आसक्ति) का सर्वथा नाश न हो जाय, तबतक आत्म-शुद्धिका सम्पादन करता रहे । जब यह अनुभव हो जाय कि 'मेरे हृदयका राग सर्वथा क्षीण हो गया है', तब पापसे शुद्ध हुआ संयमशील पुरुष अपने पुत्र या शिष्यको अधिकार सौंपकर मायामय पाशको दग्ध करके संन्यास ले, आत्मनिष्ठ हो, देहपातकी प्रतीक्षा करता रहे । अपनी सिद्धिसम्बन्धी किसी चिह्नको दूसरोंपर व्यक्त न होने दे ॥ ७८-८१ ॥

इति आदिमहापुराणे आग्नेये
सर्वदीक्षाविधिकथनं नाम सप्तविंशोध्यायः
इस प्रकार आदि आग्नेय महापुराणमें 'सर्वदीक्षा-विधि-कधन' नामक सत्ताईसवाँ अध्याय पूरा हुआ ॥ २७ ॥



हरिः ॐ तत्सत्


GO TOP