[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]
शर्यातिराजवर्णनम् -
सूर्यवंशके वर्णनके प्रसंगमें सुकन्याकी कथा -
ममाख्याहि महाभाग राज्ञां वंशं सुविस्तरम् । सूर्यान्वयप्रसूतानां धर्मज्ञानां विशेषतः ॥ १ ॥
जनमेजय बोले-हे महाभाग ! आप मुझसे राजाओंके वंशका विस्तारपूर्वक वर्णन कीजिये और विशेषरूपसे सूर्यवंशमें उत्पन्न धर्मज्ञ राजाओंके वंशके विषयमें बताइये ॥ १ ॥
शृणु भारत वक्ष्यामि रविवंशस्य विस्तरम् । यथा श्रुतं मया पूर्वं नारदाद्ऋषिसत्तमात् ॥ २ ॥
व्यासजी बोले-हे भारत ! ऋषिश्रेष्ठ नारदजीसे पूर्वकालमें जैसा मैंने सुना है, उसीके अनुसार सूर्यवंशका विस्तृत वर्णन करूंगा; आप सुनिये ॥ २ ॥
एकदा नारदः श्रीमान्सरस्वत्यास्तटे शुभे । आजगामाश्रमे पुण्ये विचरन्स्वेच्छया मुनिः ॥ ३ ॥
एक समयकी बात है-श्रीमान् नारदमुनि स्वेच्छापूर्वक विचरण करते हुए सरस्वतीनदीके पावन तटपर पवित्र आश्रममें पधारे ॥ ३ ॥
उनकी विधिवत् पूजा करके मैंने उनसे यह वचन कहा-हे मुनिवर ! आप पूजनीयके आगमनसे मैं पवित्र हो गया ॥ ५ ॥
कथां कथय सर्वज्ञ राज्ञां चरितसंयुताम् । राजानो ये समाख्याताः सप्तमेऽस्मिन्मनोः कुले ॥ ६ ॥ तेषामुत्पत्तिरतुला चरितं परमाद्भुतम् । श्रोतुकामोऽस्म्यहं ब्रह्मन् सूर्यवंशस्य विस्तरम् ॥ ७ ॥ समाख्याहि मुनिश्रेष्ठ समासव्यासपूर्वकम् ।
हे सर्वज्ञ ! इन सातवें मनुके वंशमें जो विख्यात राजागण हो चुके हैं, उन राजाओंके चरित्रसे सम्बन्धित कथा कहिये । उन राजाओंकी उत्पत्ति अनुपम है और उनका चरित्र अत्यन्त अद्भुत है; अतएव हे ब्रह्मन् । मैं विस्तारके साथ सूर्यवंशका वर्णन सुननेका इच्छुक हूँ । हे मुनिश्रेष्ठ संक्षिप्त या विस्तृत जिस किसी भी रूपमें आप मुझसे इसका वर्णन कीजिये ॥ ६-७.५ ॥
नारदजी बोले-हे सत्यवतीतनय ! राजाओंके अत्युत्तम वंशके विषयमें सुनिये । कानोंको सुख प्रदान करनेवाला यह वंशचरित अत्यन्त पवित्र और धर्म, ज्ञान आदिसे समन्वित है ॥ ९.५ ॥
ब्रह्मा पूर्वं जगत्कर्ता नाभिपङ्कजसम्भवः ॥ १० ॥ विष्णोरिति पुराणेषु प्रसिद्धः परिकीर्तितः । सर्वज्ञः सर्वकर्तासौ स्वयम्भूः सर्वशक्तिमान् ॥ ११ ॥
सर्वप्रथम जगत्स्रष्टा ब्रह्माजी भगवान् विष्णुके नाभिकमलसे प्रकट हुए; ऐसा उनके विषय में पुराणोंमें प्रसिद्ध है । सम्पूर्ण जगत्के कर्ता स्वयम्भू ब्रह्माजी सर्वज्ञ तथा सर्वशक्तिसम्पन्न हैं ॥ १०-११ ॥
तपस्तप्त्वा स विश्वात्मा वर्षाणामयुतं पुरा । सृष्टिकामः शिवां ध्यात्वा प्राप्य शक्तिमनुत्तमाम् ॥ १२ ॥ पुत्रानुत्पदयामास मानसाञ्छुभलक्षणान् । मरीचिः प्रथिस्तेषामभवत्सृष्टिकर्मणि ॥ १३ ॥
सृष्टि करनेकी अभिलाषावाले उन विश्वात्मा ब्रह्माजीने पहले देवी शिवाका ध्यान करके दस हजार वर्षांतक तपस्या की और उनसे महान् शक्ति प्राप्त करके शुभ लक्षणोंवाले मानस पुत्र उत्पन्न किये । उन मानस पुत्रोंमें सर्वप्रथम मरीचि उत्पन्न हुए, जो सृष्टि-कार्यमें प्रवृत्त हुए ॥ १२-१३ ॥
देवता, दैत्य, यक्ष, सर्प, पशु और पक्षी-सबके-सब उन्हींसे उत्पन्न हुए; अतएव यह सृष्टि काश्यपी है ॥ १५ ॥
देवानां प्रथितः सूर्यो विवस्वान्नाम तस्य तु । तस्य पुत्रः स विख्यातो वैवस्वतमनुर्नृपः ॥ १६ ॥
देवताओंमें सूर्य सबसे श्रेष्ठ हैं । उनका नाम विवस्वान् भी है । उनके पुत्र वैवस्वत मनु थे, वे परम प्रसिद्ध राजा हुए ॥ १६ ॥
तस्य पुत्रस्तथेक्ष्वाकुः सूर्यवंशविवर्धनः । नवाभवन्सुतास्तस्य मनोरिक्ष्वाकुपूर्वजाः ॥ १७ ॥ तेषां नामानि राजेन्द्र शृणुष्वैकमनाः पुनः । इक्ष्वाकुरथ नाभागो धृष्टः शर्यातिरेव च ॥ १८ ॥ नरिष्यन्तस्तथा प्रांशुर्नृगो दिष्टश्च सप्तमः । करूषश्च पृषध्रश्च नवैते मानवाः स्मृताः ॥ १९ ॥
उन वैवस्वत मनुके पुत्ररूपमें सूर्यवंशकी वृद्धि करनेवाले इक्ष्वाकुका प्रादुर्भाव हुआ । इक्ष्वाकुके जन्मके बाद उन मनुके नौ पुत्र और उत्पन्न हुए । हे राजेन्द्र ! आप एकाग्रचित्त होकर उनके नाम सुनिये; इक्ष्वाकुके अतिरिक्त नाभाग, धृष्ट, शर्याति, नरिष्यन्त, प्रांशु, नृग, सातवें दिष्ट एवं करूष और पृषध्र-ये नौ 'मनुपुत्र' के रूपमें प्रसिद्ध हैं ॥ १७-१९ ॥
नाभागके पुत्र अम्बरीष हुए । वे प्रतापी, धर्मज्ञ, सत्यप्रतिज्ञ और प्रजापालनमें तत्पर रहनेवाले थे ॥ २२ ॥
धृष्टात्तु धार्ष्टकं क्षत्रं ब्रह्मभूतमजायत । संग्रामकातरं सम्यग्ब्रह्मकर्मरतं तथा ॥ २३ ॥
धृष्टसे धाट हुए, जो क्षत्रिय होते हुए भी ब्राह्मण बन गये । संग्रामसे विमुख रहकर वे सम्यक्प से ब्राह्मणोचित कर्ममें निरत रहते थे ॥ २३ ॥
शर्यातेस्तनयश्चाभूदानर्तो नाम विश्रुतः । सुकन्या च तथा पुत्री रूपलावण्यसंयुता ॥ २४ ॥ च्यवनाय सुता दत्ता राज्ञाप्यन्धाय सुन्दरी । मुनिः सुलोचनो जातस्तस्याः शीलगुणेन ह ॥ २५ ॥ विहितो रविपुत्राभ्यामश्विभ्यामिति नः श्रुतम् ।
शांतिके आनर्त नामक पुत्र उत्पन्न हुए; वे अति प्रसिद्ध हुए । रूप तथा सौन्दर्यसे युक्त एक सुकन्या नामक पुत्री भी उनसे उत्पन्न हुई । राजा शर्यातिने अपनी वह सुन्दरी पुत्री नेत्रहीन च्यवनमुनिको सौंप दी । बादमें उसी सुकन्याके शील तथा गुणके प्रभावसे च्यवनमुनि सुन्दर नेत्रोंवाले हो गये । सूर्यपुत्र अश्विनीकुमारोंने उन्हें नेत्रयुक्त कर दिया था ऐसा हमने सुना है ॥ २४-२५.५ ॥
जनमेजय उवाच सन्देहोऽयं महान् ब्रह्मन् कथायां कथितस्त्वया ॥ २६ ॥ यद्राजा मुनयेऽन्धाय दत्ता पुत्री सुलोचना । कुरूपा गुणहीना वा नारी लक्षणवर्जिता ॥ २७ ॥ पुत्री यदा भवेद्राजा तदान्धाय प्रयच्छति । ज्ञात्वान्धं सुमुखीं कस्माद्दत्तवान्नृपसत्तमः ॥ २८ ॥
जनमेजय बोले-हे ब्रह्मन् ! आपने कथामें जो यह कहा कि राजा शर्यातिने अन्धे मुनिको अपनी सुन्दर नेत्रोंवाली कन्या प्रदान कर दी; तो इसमें मुझे महान् सन्देह हो रहा है । यदि उनकी पुत्री कुरूप, गुणहीन और शुभ लक्षणोंसे हीन होती, तब वे राजा शर्याति उसका विवाह नेत्रहीनके साथ कर भी सकते थे, किंतु [च्यवनमुनिको] दृष्टिहीन जानते हुए भी उन नृपश्रेष्ठने उन्हें अपनी सुमुखी कन्या कैसे सौंप दी ? हे ब्रह्मन् ! मुझे इसका कारण बतायें; मैं सदा आपके अनुग्रहके योग्य हूँ ॥ २६-२८ ॥
कारणं ब्रूहि मे ब्रह्मन्ननुग्राह्योऽस्मि सर्वदा । सूत उवाच - इति राज्ञो वचः श्रुत्वा परीक्षितसुतस्य वै ॥ २९ ॥
सूतजी बोले-परीक्षितके पुत्र राजा जनमेजयकी बात सुनकर प्रसन्न मनवाले व्यासजी हँसते हुए उनसे कहने लगे ॥ २९ ॥
व्यासजी बोले-हे राजन् ! वैवस्वत मनुके पुत्र शर्याति नामवाले ऐश्वर्यशाली राजा थे । उनकी चार हजार भार्याएँ थीं । वे सभी राजकुमारियाँ अत्यन्त रूपवती तथा समस्त शुभ लक्षणोंसे युक्त थीं । राजाकी सभी पत्नियाँ प्रेमयुक्त रहती हुई सदा उनके अनुकूल व्यवहार करती थीं ॥ ३०-३१.५ ॥
एका पुत्री तु तासां वै सुकन्या नाम सुन्दरी ॥ ३२ ॥ पितुः प्रिया च मातॄणां सर्वासां चारुहासिनी ।
उन सबके बीचमें सुकन्या नामक एक ही सुन्दरी पुत्री थी । सुन्दर मुसकानवाली वह कन्या पिता तथा समस्त माताओंके लिये अत्यन्त प्रिय थी ॥ ३२.५ ॥
उस नगरसे थोड़ी ही दूरीपर मानसरोवरके तुल्य एक तालाब था । उसमें उतरनेके लिये सीढ़ियोंका मार्ग बना हुआ था । वह सरोवर स्वच्छ जलसे परिपूर्ण था । हंस, बत्तख, चक्रवाक, जलकाक और सारस पक्षियोंसे वह सरोवर व्याप्त और सुशोभित था । अन्य पक्षिसमूहोंसे भी वह आवृत रहता था । वह पाँच प्रकारके कमलोंसे सुशोभित था, जिनपर भौंरे मँडराते रहते थे ॥ ३३-३५ ॥
उस सरोवरका तट बहुत-से वृक्षों तथा सुन्दर पौधों आदिसे घिरा हुआ था । वह सरोवर साल, तमाल, देवदारु, पुन्नाग और अशोकके वृक्षोंसे सुशोभित था । वट, पीपल, कदम्ब, केला, नीबू, बीजपूर (बिजौरा नीबू), खजूर, कटहल, सुपारी, नारियल तथा केतकी, कचनार, जूही, मालती-जैसी सुन्दर एवं स्वच्छ लताओं तथा वृक्षोंसे वह सम्यक प्रकारसे सम्पन्न था । जामुन, आम, इमली, करंज, कोरैया, पलाश, नीम, खैर और बेल तथा आमला आदि वृक्षोंसे सुशोभित था ॥ ३६-३९ ॥
कोकिलों और मयूरोंकी ध्वनिसे वह सदा निनादित रहता था । उस सरोवरके पासमें ही वृक्षोंसे घिरे हुए एक शुभ स्थानपर शान्त चित्तवाले महातपस्वी भृगुवंशी च्यवनमुनि रहते थे । उस स्थानको निर्जन समझकर उन्होंने मनको एकाग्र करके तपस्या प्रारम्भ कर दी । ४०-४१ ॥
वे आसनपर दृढ़तापूर्वक विराजमान होकर मौन धारण किये हुए थे । प्राणवायुपर उनका पूर्ण अधिकार था तथा सभी इन्द्रियाँ उनके वशमें थीं । उन तपोनिधिने भोजन भी त्याग दिया था ॥ ४२ ॥
वे जल ग्रहण किये बिना जगदम्बाका ध्यान करते थे । हे राजन् ! उनके शरीरपर लताएँ घिरी हुई थीं तथा दीमकोंद्वारा वे पूरी तरहसे ढक लिये गये थे ॥ ४३ ॥
कालेन महता राजन् समाकीर्णः पिपीलिकैः । तथा स संवृतो धीमान्मृत्पिण्ड इव सर्वतः ॥ ४४ ॥
हे राजन् ! बहुत दिनोंतक इस प्रकार बैठे रहनेके कारण उनपर दीमककी चीटियाँ चढ़ गयीं और उनसे वे घिर गये । वे बुद्धिसम्पन्न मुनि पूरी तरहसे मिट्टीके ढेर-सदृश हो गये थे ॥ ४४ ॥
लक्ष्मीकी तुलना करनेवाली तथा चंचल स्वभाववाली वह सुकन्या वनमें आकर सुन्दर फूलोंको चुनती हुई सखियोंके साथ विहार करने लगी । वह सभी प्रकारके आभूषणोंसे अलंकृत थी तथा उसके चरणके नपुर मधुर ध्वनि कर रहे थे । इधर-उधर भ्रमण करती हुई वह राजकुमारी [सुकन्या] वल्मीक बने हुए च्यवनमुनिके निकट पहुँच गयी । क्रीडामें आसक्त वह सुकन्या वल्मीकके निकट बैठ गयी और उसे वल्मीकके छिद्रोंसे जुगुनूकी तरह चमकनेवाली दो ज्योतियाँ दिखायी पड़ी ॥ ४७-४९ ॥
यह क्या है ?-ऐसी जिज्ञासा होनेपर उसने आवरण हटानेका मनमें निश्चय किया । तत्पश्चात् वह सुन्दरी एक नुकीला काँटा लेकर शीघ्रतापूर्वक मिट्टी हटाने लगी ॥ ५० ॥
क्षीण स्वरवाले तपोनिधि च्यवनमुनि सुन्दर दाँतोंचाली उस सुन्दरी सुकन्याको देखकर उससे कहने लगेयह क्या ! हे विशाल नयनोंवाली ! दूर चली जाओ । हे सुमुखि ! मैं एक तपस्वी हूँ । हे कृशोदरि ! इस बाँबीको काँटेसे मत हटाओ ॥ ५२-५३ ॥
देवकी प्रेरणासे राजकुमारी उनके नेत्र बींधकर सशंक भावसे खेलती हुई और 'मैंने यह क्या कर डाला'-यह सोचती हुई वहाँसे चली गयी । नेत्रोंक बिँध जानेसे महर्षिको क्रोध हुआ और अत्यधिक वेदनासे पीड़ित होनेके कारण वे बहुत दुःखित हुए ॥ ५५-५६ ॥
उसी समयसे राजाके सभी सैनिकोंका मल-मूत्र अवरुद्ध हो गया । मन्त्रीसहित राजाको विशेषरूपसे यह कष्ट झेलना पड़ा । हाथी, घोड़े और ऊँट आदि सभी प्राणियोंके मल तथा मूत्रका अवरोध हो जानेपर राजा शर्याति अत्यन्त दु:खी हुए । ५७-५८ ॥
सैनिकोंने मल-मूत्रके अवरोधकी बात उन्हें बतायी, तब उन्होंने इस कष्टके कारणपर विचार किया । कुछ समय सोचनेके बाद राजा घरपर आकर अपने परिजनों तथा सैनिकोंसे अत्यन्त व्याकुल होकर पूछने लगे-किसके द्वारा यह निकृष्ट कार्य किया गया है ? उस सरोवरके पश्चिमी तटवाले वनमें महान् तपस्वी च्यवनमुनि कठिन तपस्या कर रहे हैं ॥ ५९-६१ ॥