श्रीहरिवंशपुराण हरिवंश पर्व विंशोऽध्यायः
पूजनीयोपाख्यानम् -
पितृकल्प-ब्रह्मदत्त और उग्रायुधके वंश तथा पूजनीया चिड़ियाद्वारा शुक्रनीतिका वर्णन
मार्कण्डेय उवाच तस्मिन्नन्तर्हिते देवे वचनात्तस्य वै प्रभोः । चक्षुर्दिव्यं सविज्ञानं प्रादुरासीत् तदा मम । १ ॥
मार्कण्डेयजी बोले-उन सनत्कुमारदेवके अन्तर्धान होनेपर उन्हीं प्रभुके वरदानसे मुझे दिव्य विज्ञानमय नेत्र प्राप्त हो गया ॥ १ ॥
ततोऽहं तानपश्यं वै ब्राह्मणान् कौशिकात्मजान् । आपगेय कुरुक्षेत्रे यानुवाच विभुर्मम ॥ २ ॥
गङ्गानन्दन भीष्म ! तब मैंने उन कौशिकपुत्र ब्राह्मणोंको कुरुक्षेत्रमें देखा, जिनका विभु सनत्कुमारजीने मुझसे वर्णन किया था ॥ २ ॥
ब्रह्मदत्तोऽभवद् राजा यस्तेषां सप्तमो द्विजः । पितृवर्तीति विख्यातो नाम्ना शीलेन कर्मणा ॥ ३ ॥
उन कुशिकपुत्रोंमें जो सातवाँ पितृवर्ती नामसे विख्यात ब्राह्मण था, वह अपने शील और कर्मसे (सातवें जन्ममें) ब्रह्मदत्त नामक राजा हुआ ॥ ३ ॥
शुकस्य कन्या कृत्वी तं जनयामास पार्थिवम् । अणुहात् पार्थिवश्रेष्ठात् काम्पिल्ये नगरोत्तमे ॥ ४ ॥
काम्पिल्य नामक श्रेष्ठ नगरमें पार्थिवश्रेष्ठ अणुहके यहाँ शुककी कन्या कृत्वीके उदरसे राजा ब्रह्मदत्त उत्पत्र हुआ ॥ ४ ॥
भीष्म उवाच यथोवाच महाभागो मार्कण्डेयो महातपाः । तस्य वंशमहं राजन् कीर्तयिष्यामि तच्छृणु ॥ ५ ॥
भीष्मजी बोले-राजन् ! महाभाग्यवान् एवं महातपस्वी मार्कण्डेयजीने जिस प्रकार मुझसे कहा था, (उसी तरह) मैं उस राजाके वंशका वर्णन करूँगा, तुम सुनो- ॥ ५ ॥
युधिष्ठिर उवाच अणुहः कस्य वै पुत्रः कस्मिन् काले बभूव ह । राजा धर्मभृतां श्रेष्ठो यस्य पुत्रो महायशाः ॥ ६ ॥
युधिष्ठिरने पूछा-(पितामह !) जिनके पुत्र महायशस्वी (ब्रह्मदत्त) थे, धर्मात्माओंमें श्रेष्ठ वे राजा अणुह किनके पुत्र थे और किस समय उत्पन्न हुए थे ? ॥ ६ ॥
ब्रह्मदत्तो नरपतिः किंवीर्यः स बभूव ह । कथं च सप्तमस्तेषां स बभूव नराधिपः ॥ ७ ॥
राजा ब्रह्मदत्तका पराक्रम कैसा था ? और वे उन (भरद्वाजपुत्रों) में सातवें कैसे थे ? ॥ ७ ॥
न ह्यल्पवीर्याय शुको भगवाँल्लोकपूजितः । कन्यां प्रादद्याद् योगात्मा कृत्वीं कीर्तिमतीं प्रभुः ॥ ८ ॥
लोकोंमें पूजनीय योगको मूर्ति सर्वशक्तिसम्पन भगवान् शुकदेवजीने अपनी कीर्तिमती कन्या कृत्वीको किसी साधारण शक्तिवाले पुरुषके हाथमें नहीं दिया होगा ॥ ८ ॥
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विस्तरेण महाद्युते । ब्रह्मदत्तस्य चरितं तद् भवान् वक्तुमर्हति ॥ ९ ॥
महायुते ! मैं ब्रह्मदत्तके इस चरित्रको विस्तारपूर्वक सुनना चाहता हूँ, अत: आप उसका वर्णन कीजिये ॥ ९ ॥
यथा च वर्तमानास्ते संसारे च द्विजातयः । मार्कण्डेयेन कथितास्तद् भवान् प्रब्रवीतु मे ॥ १० ॥
मार्कण्डेयजीने उन द्विजोंके संसारमें विचरण करनेका वृत्तान्त जिस प्रकार कहा हो, उसे आप उसी भाँति मुझसे कहिये ॥ १० ॥
भीष्म उवाच प्रतीपस्य तु राजर्षेस्तुल्यकालो नराधिप । पितामहस्य मे राजन् बभूवेति मया श्रुतम् ॥ ११ ॥
भीष्मजीने कहा-राजन् ! मैंने सुना है कि राजा ब्रह्मदत्त मेरे पितामह राजर्षि प्रतीपके समयमें ही हुए थे ॥ ११ ॥
ब्रह्मदत्तो महाभागो योगी राजर्षिसत्तमः । रुतज्ञः सर्वभूतानां सर्वभूतहिते रतः ॥ १२ ॥
ब्रह्मदत्त सब प्राणियोंके हितमें लगे रहनेवाले, राजर्षियोंमें श्रेष्ठ, महाभाग्यवान् और योगी थे । वे सभी प्राणियोंकी बोली समझ लेते थे ॥ १२ ॥
सखाऽऽस गालवो यस्य योगाचार्यो महायशाः । शिक्षामुत्पाद्य तपसा क्रमो येन प्रवर्तितः। कण्डरीकश्च योगात्मा तस्यैव सचिवो महान् ॥ १३ ॥
जिन्होंने तपोबलसे वेदाङ्गभूत शिक्षाका आविर्भाव करके वैदिक संहिताके मन्त्रोंका क्रमपाठ प्रचलित किया था, वे महायशस्वी योगाचार्य गालव ब्रह्मदत्तके सखा थे तथा योगात्मा कण्डरीक इन्हीं राजाके प्रधान मन्त्री थे ॥ १३ ॥
जात्यन्तरेषु सर्वेषु सखायः सर्व एव ते । सप्तजातिषु सप्तैव बभूवुरमितौजसः । यथोवाच महाभागो मार्कण्डेयो महातपाः ॥ १४ ॥ तस्य वंशमहं राजन् कीर्तयिष्यामि तच्छृणु । ब्रह्मदत्तस्य पौराणां पौरवस्य महात्मनः ॥ १५ ॥
इन सात भरद्वाजपुत्रोंके सात जातियोंमें सात बार जन्म हुए थे और ये सभी अमिततेजस्वी द्विज उन सम्पूर्ण जन्मान्तरोंमें एक-दूसरेके मित्र बने रहते थे । राजन् ! महाभाग्यवान् एवं महातपस्वी मार्कण्डेयजीने जिस प्रकार मुझसे कहा था, उसी प्रकार मैं पुरुवंशियों एवं पुरुवंशी महात्मा ब्रह्मदत्तके वंशका वर्णन करता हूँ, उसे सुनो ॥ १४-१५ ॥
बृहत्क्षत्रस्य दायादः सुहोत्रो नाम धार्मिकः । सुहोत्रस्यापि दायादो हस्ती नाम बभूव ह ॥ १६ ॥
बृहत्क्षत्रके पुत्र धार्मिक सुहोत्र हुए और सुहोत्रके भी पुत्र हस्ती हुए ॥ १६ ॥
तेनेदं निर्मितं पूर्वं हस्तिनापुरमुत्तमम् । हस्तिनश्चापि दायादास्त्रयः परमधार्मिकाः ॥ १७ ॥ अजमीढो द्विमीढश्च पुरुमीढस्तथैव च । अजमीढस्य धूमिन्यां जज्ञे बृहदिषुर्नृप । बृहद्धनुर्बृहदिषोः पुत्रस्तस्य महायशाः ॥ १८ ॥
राजन् ! उन्होंने ही इस उत्तम हस्तिनापुरको बसाया था । हस्तीके भी अजमीढ, द्विमीठ और पुरुमीढ नामवाले परम धार्मिक तीन पुत्र हुए । अजमीढके धूमिनी नामकी पत्नीके गर्भसे बृहदिषु उत्पन्न हुए और वृहदिषुके पुत्र महायशस्वी बृहद्धनु हुए ॥ १७-१८ ॥
बृहद्धर्मेति विख्यातो राजा परमधार्मिकः । सत्यजित् तनयस्तस्य विश्वजित्तस्य चात्मजः ॥ १९ ॥
वे परम धर्मात्मा राजा बृहद्धर्मा नामसे भी प्रसिद्ध थे । उनके पुत्र सत्यजित् हुए और सत्यजितके पुत्र विश्वजित् हुए ॥ १९ ॥
पुत्रो विश्वजितश्चापि सेनजित् पृथिवीपतिः । पुत्राः सेनजितश्चासंश्चत्वारो लोकविश्रुताः ॥ २० ॥
विश्वजितके भी पुत्र राजा सेनजित् हुए और सेनजितके चार पुत्र हुए. जो समस्त विश्वमें विख्यात थे ॥ २० ॥
रुचिरः श्वेतकेतुश्च महिम्नारस्तथैव च । वत्सश्चावन्तको राजा यस्यैते परिवत्सकाः ॥ २१ ॥
राजा (सेनजित्) अवन्तीमें रहते थे । उनके रुचिर, श्वेतकेतु, महिनार और वत्स नामक (चार) पुत्र थे ॥ २१ ॥
रुचिरस्य तु दायादः पृथुसेनो महायशाः । पृथुसेनस्य पारस्तु पारान्नीपस्तु जज्ञिवान् ॥ २२ ॥
रुचिरके पुत्र महायशस्वी पृथुसेन हुए । पृथुसेनके पार और पारके पुत्र नीप हुए ॥ २२ ॥
नीपस्यैकशतं तात पुत्राणाममितौजसाम् । महारथानां राजेन्द्र शूराणां बाहुशालिनाम् । नीपा इति समाख्याता राजानः सर्व एव ते ॥ २३ ॥
तात ! नीपके परम पराक्रमी, बाहुशाली एवं महारथी सौ वीर पुत्र उत्पन्न हुए । राजेन्द्र ! वे सब नीपवंशी राजा कहलाते थे ॥ २३ ॥
तेषां वंशकरो राजा नीपानां किर्तिवर्धनः । कांपिल्ये समरो नाम सचेष्टसमरोऽभवत् ॥ २४ ॥
काम्पिल्य नगरमें उन नीपोंके वंशप्रवर्तक एवं कीर्तिवर्धन राजा समर हुए । उनको संग्राम बहुत प्रिय था ॥ २४ ॥
समरस्य परः पारः सदश्व इति ते त्रयः । पुत्राः परमधर्मज्ञाः परपुत्रः पृथुर्बभौ ॥ २५ ॥
समरके पर, पार और सदश्व-ये तीन परम धर्मज्ञ पुत्र हुए । परके पुत्र पृथु हुए ॥ २५ ॥
पृथोस्तु सुकृतो नाम सुकृतेनेह कर्मणा । जज्ञे सर्वगुणोपेतो विभ्राजस्तस्य चात्मजः ॥ २६ ॥
संसारमें पुण्यकर्म (सुकृत) करनेके कारण पृथुके सर्वगुणसम्पन्न सुकृत नामक पुत्र उत्पन्न हुआ और सुकृतके पुत्र विभ्राज हुए ॥ २६ ॥
विभ्राजस्य तु पुत्रोऽभूदणुहो नाम पार्थिवः । बभौ शुकस्य जामाता कृत्वीभर्ता महायशाः ॥ २७ ॥
विभाजके पुत्र अणुह हुए । वे महायशस्वी राजा शुकके जामाता और कृत्वीके भाके रूपमें सुशोभित हुए ॥ २७ ॥
पुत्रोऽणुहस्य राजर्षिर्ब्रह्मदत्तोऽभवत् प्रभुः । योगात्मा तस्य तनयो विष्वक्सेनः परंतपः ॥ २८ ॥ विभ्राजः पुनरायातः स्वकृतेनेह कर्मणा । ब्रह्मदत्तस्य पुत्रोऽन्यः सर्वसेन इति श्रुतः ॥ २९ ॥ चक्षुषी त्यस्य निर्भिन्ने पक्षिण्या पूजनीयया । सुचिरोषितया राजन् ब्रह्मदत्तस्य वेश्मनि ॥ ३० ॥
अणुहके पुत्र राजर्षि ब्रह्मदत्त हुए । उनके पुत्र योगात्मा विष्वक्सेन हुए, जो बड़े प्रभावशाली और शत्रुओंको संतप्त करनेवाले थे । विधाज अपने कर्मक कारण ब्रह्मदत्तके पुत्र (विष्वक्सेन) बनकर फिर उत्पन्न हुए थे । ब्रह्मदत्तके दूसरे पुत्र सर्वसेन नामसे प्रसिद्ध थे । राजन् । उनके दोनों नेत्रोंको बहुत समयसे ब्रह्मदत्तके महलमें रहनेवाली पूजनीया नामकी पक्षिणी (चिड़िया)-ने फोड़ दिया था ॥ २८-३० ॥
अथास्य पुत्रस्त्वपरो ब्रह्मदत्तस्य जज्ञिवान् । विष्वक्सेन इति ख्यातो महाबलपराक्रमः ॥ ३१ ॥
तदनन्तर ब्रह्मदत्तके दूसरा पुत्र उत्पन्न हुआ । यह महाबली एवं पराक्रमी (विभाजावतार) विष्वक्सेनके नामसे प्रसिद्ध था ॥ ३१ ॥
विष्वक्सेनस्य पुत्रोऽभूद् दण्डसेनो महीपतिः । भल्लाटोऽस्य कुमारोऽभूद् राधेयेन हतः पुरा ॥ ३२ ॥
विष्वक्सेनके पुत्र राजा दण्डसेन हुए । इनका पुत्र भल्लाट हुआ, जिसे राधापुत्र कर्णने मार डाला था ॥ ३२ ॥
दण्डसेनात्मजः शूरो महात्मा कुलवर्धनः । भल्लाटपुत्रो दुर्बुद्धिरभवच्च युधिष्ठिर ॥ ३३ ॥
युधिष्ठिर ! दण्डसेनका पुत्र भल्लाट शूरवीर, महात्मा और कुलको बढ़ानेवाला था; परंतु भल्लाटका पुत्र बड़ा दुर्बुद्धि निकला ॥ ३३ ॥
स तेषामभवद् राजा नीपानामन्तकृन्नृप । उग्रायुधेन यस्यार्थे सर्वे नीपा विनाशिताः ॥ ३४ ॥
राजन् ! वह उन नीपोंका अन्त करनेवाला राजा हुआ । उसने उग्रायुधके लिये समस्त नीपोंका विनाश करवा दिया था ॥ ३४ ॥
उग्रायुधो मदोत्सिक्तो मया विनिहतो युधि । दर्पान्वितो दर्परुचिः सततं चानये रतः ॥ ३५ ॥
निरन्तर अनीतिमें लगे रहनेवाले और दर्पमें रुचि रखनेवाले उस अभिमानी मदोन्मत्त उग्रायुधको मैंने ही युद्ध में मार डाला था ॥ ३५ ॥
युधिष्ठिर उवाच ऊग्रायुधः कस्य सुतः कस्मिन् वंशेऽथ जज्ञिवान् । किमर्थं चैव भवता निहतस्तद् ब्रवीहि मे ॥ ३६ ॥
युधिष्ठिरने पूछा-(दादाजी !) उग्रायुध किसका पुत्र था, किस वंशमें उत्पन्न हुआ था और आपने उसे क्यों मार डाला ? यह मुझे बताइये ॥ ३६ ॥
भीष्म उवाच अजमीढस्य दायादो विद्वान् राजा यविनरः । धृतिमांस्तस्य पुत्रस्तु तस्य सत्यधृतिः सुतः ॥ ३७ ॥
भीष्मजीने कहा-अजमीडके पुत्र विद्वान् राजा यवीनर थे । उनके पुत्र धृतिमान् हुए और धृतिमान्के पुत्र सत्यधृति थे ॥ ३७ ॥
जज्ञे सत्यधृतेः पुत्रो धृढनेमिः प्रतापवान् । धृढनेमिसुतश्चापि सुधर्मा नाम पार्थिवः ॥ ३८ ॥
सत्यधृतिके प्रतापी पुत्र दृढनेमि हुए । दृढनेमिके पुत्र राजा सुधर्मा थे ॥ ३८ ॥
आसीत् सुधर्मणः पुत्रः सार्वभौमः प्रजेश्वरः । सार्वभौम इति ख्यातः पृथिव्यामेकराड् विभुः ॥ ३९ ॥
सुधर्माके पुत्र प्रजापालक सार्वभौम हुए, जो समस्त पृथ्वीके एकच्छत्र सम्राट् थे । इसीलिये सार्वभौम नामसे प्रसिद्ध हुए थे ॥ ३९ ॥
तस्यान्ववाये महति महान् पौरवनन्दन । महतश्चापि पुत्रस्तु राजा रुक्मरथः स्मृतः ॥ ४० ॥
उनके महनीय वंशमें पौरवोंको प्रसन्न करनेवाले महान् नामक राजा हुए । महान्के पुत्र राजा रुक्मरथ हुए ॥ ४० ॥
पुत्रो रुक्मरथस्यापि सुपार्श्वो नाम पार्थिवः । सुपार्श्वतनयश्चापि सुमतिर्नाम धार्मिकः ॥ ४१ ॥
रुक्मरथके पुत्र राजा सुपार्श्व हुए । सुपार्श्वक पुत्र सुमति हुए, जो बड़े धार्मिक थे ॥ ४१ ॥
सुमतेरपि धर्मात्मा सन्नतिर्नाम वीर्यवान् । तस्य वै सन्नतेः पुत्रः कृतो नाम महाबलः ॥ ४२ ॥
सुमतिके पुत्र संनति हुए, जो वीर्यवान् और धर्मात्मा थे । उन संनतिके पुत्र महाबली कृत हुए ॥ ४२ ॥
शिष्यो हिरण्यनाभस्य कौशलस्य महात्मनः । चतुर्विंशतिधा तेन सप्राच्याः सामसंहिताः ॥ ४३ ॥ स्मृतास्ते प्राच्यसामानः कार्तयो नाम सामगाः । कार्तिरुग्रायुधः सोऽथ वीरः पौरवनन्दनः ॥ ४४ ॥ बभूव येन विक्रम्य पृषतस्य पितामहः । नीपो नाम महतेजाः पाञ्चालाधिपतिर्हतः ॥ ४५ ॥
वे कोशलदेशीय महात्मा हिरण्यनाभके शिष्य थे । उन्होंने प्राचीन सामसंहिताके चौबीस विभाग किये थे, जो प्राच्यसाम कहलाते हैं और उन सामोंका गान करनेवाले कीर्तिसामग कहे जाते हैं । इन्हीं कृतके पुत्र पौरवनन्दन वीर उग्रायुध थे, जिन्होंने अपने पराक्रमसे पाञ्चालोंके स्वामी पृषतके पितामह महातेजस्वी नीपको मार डाला था ॥ ४३-४५ ॥
उग्रायुधस्य दायादः क्षेम्यो नाम महायशाः । क्षेम्यात्सुवीरो नृपतिः सुवीरात् तु नृपञ्जयः ॥ ४६ ॥ नृपञ्जयाद्बहुरथ इत्येते पौरवाः स्मृताः । स चाप्युग्रायुधस्तात दुर्बुद्धिरभवत् तदा ॥ ४७ ॥ प्रवृद्धचक्रो बलवान् नीपान्तकरणो महान् । स दर्पपूर्णो हत्वाऽऽजौ नीपानन्यांश्च पार्थिवान् ॥ ४८ ॥
उग्रायुधके पुत्र महायशस्वी क्षेम्य हुए । क्षेम्यके पुत्र राजा सुवीर हुए और सुवीरके पुत्र नृपञ्जय हुए । नृपञ्जयके पुत्र बहुरथ हुए वे ही पौरव कहलाते हैं । तात ! वे उग्रायुध बड़े दुष्ट स्वभाववाले और बलवान् थे । उनका महान् चक्र चलता था । उन्होंने नीपोंका घोर संहार करा डाला । वे नीपों तथा दूसरे राजाओंका युद्धमें वध करके घमंडसे भर गये ॥ ४६-४८ ॥
पितर्युपरते मह्यं श्रावयामास किल्बिषम् । माममात्यैः परिवृतं शयानं धरणीतले ॥ ४९ ॥
जिस समय मेरे पिता मर गये थे और मैं मन्त्रियोंसे घिरा हुआ पृथ्वीपर शयन करता था, उसी समय उन्होंने मुझसे बड़ी कुत्सित (पापपूर्ण) बात कहलायी ॥ ४९ ॥
उग्रायुधस्य राजेन्द्र दूतोऽभ्येत्य वचोऽब्रवीत् । अद्य त्वं जननीं भीष्म गन्धकालीं यशस्विनीम् । स्त्रीरत्नं मम भार्यार्थे प्रयच्छ कुरुपुङ्गव ॥ ५० ॥
राजेन्द्र ! उग्रायुधका दूत मेरे पास आकर कहने लगाकुरुपुङ्गव भीष्म ! आज तुम स्त्रियोंमें रत्नस्वरूप अपनी माता यशस्विनी गन्धकालीको मेरी भार्या बननेके लिये दे दो ॥ ५० ॥
एवं राज्यं च ते स्फीतं धनानि च न संशयः । प्रदास्यामि यथाकाममहं वै रत्नभाग् भुवि ॥ ५१ ॥
यदि तुम ऐसा करोगे तो नि:संदेह मैं तुम्हें इच्छानुसार विशाल राज्य तथा धन दूंगा और मैं (गन्धकालीको पाकर) इस भूतलपर रत्रका भागी हो जाऊँगा ॥ ५१ ॥
मम प्रज्वलितं चक्रं निशम्येदं सुदुर्जयम् । शत्रवो विद्रवन्त्याजौ दर्शनादेव भारत ॥ ५२ ॥
भारत ! मेरे इस परम दुर्जय एवं जाज्वल्यमान चक्रका दर्शन करके शत्रुगण युद्धमें मुझे देखते ही भाग खड़े होते हैं ॥ ५२ ॥
राष्ट्रस्येच्छसि चेत् स्वस्ति प्राणानां वा कुलस्य वा । शासने मम तिष्ठस्व न हि ते शान्तिरन्यथा ॥ ५३ ॥
तुम यदि राज्य, कुल एवं अपने प्राणोंका कल्याण चाहते हो तो मेरी आज्ञा मान लो, नहीं तो चैनसे न रह सकोगे ॥ ५३ ॥
अधः प्रस्तारशयने शयानस्तेन चोदितः । दूतान्तर्हितमेतद् वै वाक्यमग्निशिखोपमम् ॥ ५४ ॥
जब मैं भूमिपर कुशाओंकी शय्यापर सो रहा था, उस समय उसने दूतके द्वारा यह अग्रिकी ज्वालाके समान (जलानेवाली) बात कहलायी थी ॥ ५४ ॥
ततोऽहं तस्य दुर्बुद्धेर्विज्ञाय मतमच्युत । आज्ञापयं वै संग्रामे सेनाध्यक्षांश्च सर्वशः ॥ ५५ ॥
अच्युत ! तब मैंने उस दुर्बुद्धिके अभिप्रायको जानकर अपने सेनापतियोंको सब प्रकारसे संग्राम करनेकी आज्ञा दे दी ॥ ५५ ॥
विचित्रवीर्यं बालं च मदुपाश्रयमेव च । दृष्ट्वा क्रोधपरीतात्मा युद्धायैव मनो दधे ॥ ५६ ॥
विचित्रवीर्य मेरे आश्रयमें रहता है तथा यह बालक होनेके कारण युद्ध भी नहीं कर सकता, इस बातको देखकर क्रोधमें भरकर मैंने स्वयं ही युद्ध करनेका विचार किया ॥ ५६ ॥
निगृहीतस्तदाहं तैः सचिवैर्मन्त्रकोविदैः । ऋत्विग्भिर्वेदकल्पैश्च सुहृद्भिश्चार्थदर्शिभिः ॥ ५७ ॥ स्निग्धैश्च शास्त्रविद्भिश्च संयुगस्य निवर्तने । कारणं श्रावितश्चास्मि युक्तरूपं तदानघ ॥ ५८ ॥
निष्पाप ! उस समय मन्त्रज्ञ मन्त्रियों, वेदज्ञ ऋत्विजों, तत्त्वदर्शी मित्रों और शास्त्रवेत्ता नेही पुरुषोंने मुझे युद्ध करनेसे रोक दिया और इसका उचित कारण भी बताया ॥ ५७-५८ ॥
मन्त्रिण ऊचुः प्रवृत्तचक्रः पापोऽसौ त्वं चाशौचगतः प्रभो । न चैष प्रथमः कल्पो युद्धं नाम कदाचन ॥ ५९ ॥
मन्त्रियोंने कहा- प्रभो ! उस पापीका चक्र चल रहा है और आपको अशौच लगा हुआ है, अतः यह युद्ध प्रथम कल्प कभी नहीं माना जा सकता ॥ ५९ ॥
ते वयं सामपूर्वं वै दानं भेदं तथैव च । प्रयोक्ष्यामस्ततः शुद्धो दैवतान्यभिवाद्य च ॥ ६० ॥ कृतस्वस्त्ययनो विप्रैर्हुवह्नीन् सम्पूज्य च द्विजान् । ब्राह्मणैरभ्यनुज्ञातः प्रयास्यसि जयाय वै ॥ ६१ ॥
हम पहले उसपर साम, दान और भेद-नीतियोंका प्रयोग करेंगे । तबतक आप शुद्ध भी हो जायेंगे, फिर आप देवताओंको प्रणाम करके ब्राह्मणोंसे स्वस्तिवाचन कराकर अग्नि और ब्राह्मणोंकी पूजा करनेके बाद ब्राह्मणोंकी आज्ञा लेकर विजयके लिये प्रस्थान कीजियेगा ॥ ६०-६१ ॥
अस्त्राणि च प्रयोज्यानि न प्रवेश्यश्च सङ्गरः । आशौचे वर्तमाने तु वृद्धानामिति शासनम् ॥ ६२ ॥
वृद्धोंका कथन है कि जब अशौच चल रहा हो, उस समय अस्त्रोंका प्रयोग और युद्ध में प्रवेश नहीं करना चाहिये ॥ ६२ ॥
सामदानादिभिः पूर्णमपि भेदेन वा ततः । तां हनिष्यसि विक्रम्य शम्बरं मघवानिव ॥ ६३ ॥
अतः पहले साम, दान, भेदसे इसको वशमें करनेका यत्र किया जाय (तब भी न माने तो) फिर जैसे इन्द्रने शम्बरासुरको मार डाला था, उसी प्रकार पराक्रम करके आप इसको मार डालियेगा ॥ ६३ ॥
प्राज्ञानां वचनं काले वृद्धानां च विशेषतः । श्रोतव्यमिति तच्छ्रुत्वा निवृत्तोऽस्मि नराधिप ॥ ६४ ॥
समय पड़नेपर बुद्धिमानों और वृद्धोंकी बात विशेषरूपसे सुननी चाहिये । राजन् ! यह सुनकर मैं युद्धसे रुक गया ॥ ६४ ॥
ततस्तैः संक्रमः सर्वः प्रयुक्तः शास्त्रकोविदैः । तस्मिन् काले कुरुश्रेष्ठ कर्म चारब्धमुत्तमम् ॥ ६५ ॥
कुरुश्रेष्ठ ! तब उन शास्त्रज्ञानमें चतुर सम्पूर्ण मन्त्रियोंने साम, दान, भेद आदि दूसरे उपायोंद्वारा शान्ति-स्थापनका प्रयोग किया और इसके लिये उत्तम कार्य आरम्भ कर दिया ॥ ६५ ॥
स सामादिभिरेवादावुपायैः प्राज्ञचिन्तितैः अनुनीयमानो दुर्बुद्धिरनुनेतुं न शक्यते ॥ ६६ ॥
परंतु वे बुद्धिमानोंके विचारे हुए साम, दान आदि उपायोंका प्रयोग करके भी उस दुर्बुद्धिको न समझा सके ॥ ६६ ॥
प्रवृत्तं तस्य तच्चक्रमधर्मनिरतस्य वै । परदाराभिलाषेण सद्यस्तात निवर्तितम् ॥ ६७ ॥
तात ! इतने समयमें अधर्ममें मग्न रहनेवाले उग्रायुधका प्रतापचक्र भी पर-स्त्रीकी कामना करनेसे तत्क्षण ही रुक गया ॥ ६७ ॥
न त्वहं तस्य जाने तन्निवृत्तं चक्रमुत्तमम् । हतं स्वकर्मणा तं तु पूर्वं सद्भिश्च निन्दितम्॥ ६८ ॥
उसका उत्तम चक्र निवृत्त हो गया है और पहले सत्पुरुषोंसे निन्दित होकर वह अपने कर्मोद्वारा ही मर गया है । इस बातको मैं नहीं जानता था ॥ ६८ ॥
कृतशौचः शरी चापी रथी निष्क्रम्य वै पुरात् । कृतस्वस्त्ययनो विप्रैः प्रायोधयमहं रिपुम् ॥ ६९ ॥
जब मैं अशौच-निवृत्तिके पश्चात् शुद्ध हुआ, तब ब्राह्मणोंसे स्वस्तिवाचन कराकर धनुष-बाण ले रथमें बैठ नगरसे बाहर निकला और शत्रुसे युद्ध करने लगा ॥ ६९ ॥
ततः संसर्गमागम्य बलेनास्त्रबलेन च । त्र्यहमुन्मत्तवद् युद्धं देवासुरमिवाभवत् ॥ ७० ॥
तदनन्तर उसके निकट पहुँचकर शरीरबल और अस्त्र-बलके द्वारा देवासुर-संग्रामकी तरह तीन दिनोंतक हम दोनोंका उन्मत्त-सा युद्ध चलता रहा ॥ ७० ॥
स मयास्त्रप्रतापेन निर्दग्धो रणमूर्धनि । पपाटाभिमुखः शूरस्त्यक्त्वा प्राणानरिन्दम ॥ ७१ ॥
शत्रुदमन ! तत्पश्चात् मेरे अस्त्रके प्रतापसे भस्म होकर वह वीर रणके मुहानेपर अपने प्राणोंको त्यागकर गिर पड़ा ॥ ७१ ॥
एतस्मिन्नन्तरे तात काम्पिल्ये पृषतोऽभ्ययात् । हते नीपेश्वरे चैव हते चोग्रायुधे नृपे ॥ ७२ ॥ आहिच्छत्रं स्वकं राज्यं पित्र्यं प्राप महाद्युतिः । द्रुपदस्य पिता राजन् ममैवानुमते तदा ॥ ७३ ॥
तात ! इसी बीचमें (उग्रायुधद्वारा) नीपेश्वर तथा (मेरे द्वारा) राजा उग्रायुधके मारे जानेपर पृषतने भी काम्पिल्य-नगरपर आक्रमण कर दिया । राजन् । तब मेरी अनुमतिसे महाकान्तिमान् द्रुपदके पिताने अपने पैतृक राज्य अहिच्छत्रपर (पुनः) अधिकार कर लिया ॥ ७२-७३ ॥
ततोऽर्जुनेन तरसा निर्जित्य द्रुपदं रणे । आहिच्छत्रं सकाम्पिल्यं द्रोणायाथापवर्जितम् ॥ ७४ ॥
तदनन्तर अर्जुनने युद्धमें दुपदको बलपूर्वक जीतकर काम्पिल्य और अहिच्छत्रको द्रोणाचार्यक (चरणोंमें) समर्पित कर दिया था ॥ ७४ ॥
प्रतिगृह्य ततो द्रोण उभयं जयतां वरः । काम्पिल्यं द्रुपदायैव प्रायच्छद् विदितं तव ॥ ७५ ॥
तव विजय पानेवालोंमें श्रेष्ठ द्रोणने दोनों देशोंको लेकर काम्पिल्यनगर तो द्रुपदको ही वापस कर दिया था, जिसे तुम जानते ही हो ॥ ७५ ॥
एष ते द्रुपदस्यादौ ब्रह्मदत्तस्य चैव ह । वंशः कार्त्स्येन वै प्रोक्तो नीपस्योग्रायुधस्य च ॥ ७६ ॥
इस प्रकार मैंने तुमसे द्रुपद, ब्रह्मदत्त, नीप और उग्रायुधके वंशका पूर्णरूपसे वर्णन कर दिया ॥ ७६ ॥
युधिष्ठिर उवाच किमर्थं ब्रह्मदत्तस्य पूजनीया शकुन्तिका । अन्धं चकार गाङ्गेय ज्येष्ठं पुत्रं पुरा विभो ॥ ७७ ॥
युधिष्ठिरने पूछा-समर्थ गङ्गानन्दन ! पहले पूजनीया चिड़ियाने ब्रह्मदत्तके ज्येष्ठ पुत्रको अंधा क्यों कर दिया था ? ॥ ७७ ॥
चिरोषिता गृहे चापि किमर्थं चैव यस्य सा । चकार विप्रियमिदं तस्य राज्ञो महात्मनः ॥ ७८ ॥
वह जिसके महलमें बहुत समयसे रहती थी, उसी महात्मा राजाका उसने ऐसा अनिष्ट क्यों किया ? ॥ ७८ ॥
पूजनीया चकारासौ किं सख्यं तेन चैव ह । एतन्मे संशयं छिन्धि सर्वमुक्त्वा यथातथम् ॥ ७९ ॥
उस पूजनीयाने उनके साथ मित्रता क्यों की थी ? आप इन सब बातोंको यथार्थ रीतिसे बताकर मेरे सारे संदेहोंको दूर कर दें ॥ ७९ ॥
भीष्म उवाच शृणु सर्वं महाराज यथावृत्तमभूत् पुरा । ब्रह्मदत्तस्य भवने तन्निबोध युधिष्ठिर ॥ ८० ॥
भीष्मजीने कहा-महाराज युधिष्ठिर ! प्राचीन कालमें ब्रह्मदतके महलमें जो घटना घटी थी, उसे तुम पूर्णरूपसे सुनो ॥ ८० ॥
काचिच्छकुन्तिका राजन् ब्रह्मदत्तस्य वै सखी । शितिपक्षा शोणशिराः शितिपृष्ठा शितोदरी ॥ ८१ ॥
राजन् ! एक चिड़िया थी, जिसका राजा ब्रह्मदत्तसे नेह हो जानेके कारण वह उनकी सहचरी बन गयी थी । उसके दोनों पंख, पीठ और उदरका भाग तो काला था; परंतु मस्तकका रंग लाल था ॥ ८१ ॥
सखी सा ब्रह्मदत्तस्य सुदृढं बद्धसौहृदा । तस्याः कुलायमभवद् गेहे तस्य नरोत्तम ॥ ८२ ॥
नरोत्तम ! राजा ब्रह्मदतकी यह सहचरी उनके सुदृढ़ स्नेहपाशमें बंध गयी थी; अत: उन्हींके महलमें उसका घोंसला था ॥ ८२ ॥
सा सदाहनि निर्गत्य तस्य राज्ञो गृहोत्तमात् । चचाराम्भोधितीरेषु पल्वलेषु सरस्सु च ॥ ८३ ॥
वह दिनमें निरन्तर उस राजाके उत्तम महलसे निकलकर समुद्रके किनारे तथा तालाबों और तलैयोंपर विचरती थी ॥ ८३ ॥
नदीपर्वतकुञ्जेषु वनेषूपवनेषु च । प्रफुल्लेषु तडागेषु कल्हारेषु सुगन्धिषु ॥ ८४ ॥ कुमुदोत्पलकिञ्जल्कसुरभीकृतवायुषु । हंससारसघुष्टेषु कारण्डवरुतेषु च ॥ ८५ ॥ चरित्वा तेषु सा राजन् निशि काम्पिल्यमागमत् । नृपतेर्भवनं प्राप्य ब्रह्मदत्तस्य धीमतः ॥ ८६ ॥ राज्ञा तेन सदा राजन् कथायोगं चकार सा । आश्चर्याणि च दृष्टानि यानि वृत्तानि कानिचित् ॥ ८७ ॥ चरित्वा विविधान् देशान् कथयामास सा निशि । कदाचित् तस्य नृपतेर्ब्रह्मदत्तस्य कौरव ॥ ८८ ॥ पुत्रोऽभूद् राजशार्दूल सर्वसेनेति विश्रुतः । पूजनीयाथ सा तस्मिन् प्रासूताण्डमथापि च ॥ ८९ ॥
राजन् ! वह नदी, पर्वत, कुञ्ज, वन और उपवनोंमें तथा जिनमें सुगन्धित कमल खिले हुए थे, जहाँकी वायु कुमुद, उत्पल और किजल्ककी सुगन्धसे वासित थी एवं जो हंस, सारस और कारण्डक्के कलरवोंसे गुंजायमान थे-ऐसे तड़ागोंपर घूम-घामकर वह रात्रिके समय काम्पिल्यनगरमें लौट आती थी । राजन् ! वह बुद्धिमान् राजा ब्रह्मदत्तके महलमें पहुंचकर उस राजासे प्रतिदिन बातें किया करती थी । वह बहुत-से देशोंमें घूमकर जो कुछ आश्चर्यजनक घटनाएँ देखती थी, रात्रिके समय उन्हें (राजासे) कहा करती थी । कुरुवंशी राजशार्दूल ! एक समय राजा ब्रह्मदत्तके पुत्र हुआ, जिसका नाम सर्वसेन रखा गया । उसी समय उस पूजनीयाने भी वहाँ एक अण्डा दिया ॥ ८४-८९ ॥
तस्मिन् नीडे पुरा ह्येकं तत्किल प्रास्फुटत् तदा । स्फुटितो मांसपिण्डस्तु बाहुपादास्यसंयुतः ॥ ९० ॥ बभ्रुवक्त्रश्चक्षुर्हीनो बभूव पृथिवीपते । चक्षुष्मानप्यभूत् पश्चादीषत्पक्षोत्थितश्च ह ॥ ९१ ॥
पृथ्वीपते ! एक दिन उस घोंसलेमें उसका वह एक अण्डा फूटा और उसमें से एक मांस-पिण्ड निकला, जो हाथ-पैर और मुखसे युक्त था । उसका मुँह भूरे रंगका था; परंतु नेत्र नहीं प्रकट हुए थे । कुछ समय बाद उसके नेत्र खुल गये और उसमें छोटे-छोटे पंख भी निकल आये ॥ ९०-९१ ॥
अथ सा पूजनीया वै राजपुत्रस्वपुत्रयोः । तुल्यस्नेहात् प्रीतिमती दिवसे दिवसेऽभवत् ॥ ९२ ॥
तदनन्तर वह पूजनीया अपने बच्चे और राजकुमारपर समान स्नेह होनेके कारण प्रतिदिन एक-सी प्रीति रखने लगी ॥ ९२ ॥
आजहार सदा सायं चञ्च्वामृतफलद्वयम् । अमृतास्वादसदृशं सर्वसेनतनूजयोः ॥ ९३ ॥
वह सदा सायंकालमें अमृतके समान स्वादिष्ठ रससे भरे हुए दो फल सर्वसेन और अपने बच्चेके लिये अपनी चोंचमें लाया करती थी ॥ ९३ ॥
स बालो ब्रह्मदत्तस्य पूजनीयासुतश्च ह । ते फले भक्षयित्वा च पृथुकौ प्रीतमानसौ ॥ ९४ ॥ अभूतां नित्यमेवेह खादेतां तौ च ते फले । तस्यां गतायामथ च पूजन्यां वै सदाहनि ॥ ९५ ॥ शिशुना चटकेनाथ धात्री तं तु शिशुं नृप । तेन प्रक्रीडयामास ब्रह्मदत्तात्मजं सदा ॥ ९६ ॥ नीडात् तमाकृष्य तदा पूजनीयाकृतात् ततः ।
ब्रह्मदत्तका बालक और पूजनीयाका बच्चाये दोनों उन फलोंको खाकर बड़े प्रसन्न होते थे । इस प्रकार वे दोनों नित्य ऐसे फलोंको खाया करते थे । राजन् । प्रतिदिन उस पूजनीके चले जानेपर राजकुमारकी धाय उस चिड़ियाके बनाये हुए घोंसलेसे उसके बच्चेको खींचकर उसके द्वारा ब्रह्मदत्तके शिशु पुत्रको खेलाया करती थी ॥ ९४-९६.५ ॥
क्रीडता राजपुत्रेण कदाचिच्चटकः स तु ॥ ९७ ॥ निगृहीतः कन्धरायां शिशुना दृढमुष्टिना । दुर्भङ्गमुष्टिना राजन्नसून् सद्यस्त्वजीजहत् ॥ ९८ ॥
एक समय उस शिशु राजकुमारने खेलते-खेलते अपनी सुदृढ़ मुट्ठीमें उस बच्चेका गला पकड़ लिया । राजन् ! राजकुमारकी मुट्ठी बड़ी कठिनतासे खुल सकती थी । (अतएव दबाव पड़नेके कारण) उस चिड़ियाके बच्चेने तत्काल ही अपने प्राण त्याग दिये ॥ ९७-९८ ॥
तं तु पञ्चत्वमापन्नं व्यात्तास्यं बालघातितम् । कथंचिन्मोचितं दृष्त्वा नृपतिर्दुःखितोऽभवत् ९९ ॥
राजा ब्रह्मदत्तने उसको किसी प्रकार अपने पुत्रके हाथसे छुड़ाया; परंतु उसे मरा, मुख फैलाकर पड़ा हुआ तथा अपने बालकके द्वारा मारा गया देखकर वे दुःखी हो गये ॥ ९९ ॥
धात्रीं तस्य जगर्हे तां तदाऽश्रुपरमो नृपः । तस्थौ शोकान्वितो राजञ्छोचंस्तं चटकं तदा ॥ १०० ॥
राजन् ! तब ब्रह्मदत्तने शोकाकुल हो नेत्रोंमें आँसू भरकर उस धायकी निन्दा की । फिर वे खड़े-खड़े उस बच्चेके लिये शोक करने लगे ॥ १०० ॥
पूजनीयापि तत्काले गृहीत्वा तु फलद्वयम् । ब्रह्मदत्तस्य भवनमाजगाम वनेचरी ॥ १०१ ॥
उसी समय वनमें विचरण करनेवाली पूजनीया भी दो फलोंको लेकर ब्रह्मदत्तके भवनमें आ पहुंची ॥ १०१ ॥
अथापश्यत् तमागम्य गृहे तस्मिन् नराधिप । पञ्चभूतपरित्यक्तं शोच्यं तं स्वतनूद्भवम् ॥ १०२ ॥
राजन् ! उस भवनमें आकर उसने अपने शरीरसे उत्पन्न हुए बच्चेको पञ्चभूतोंसे रहित मुर्देके रूपमें देखा ॥ १०२ ॥
मुमोह दृष्ट्वा तं पुत्रं पुन्ः संज्ञामथालभत् । लब्धसंज्ञा च ष्आ राजन्विललाप तपस्विनी ॥ १०३ ॥
राजन् पुत्रकी ऐसी दशा देखकर वह मूर्चिछत हो गयी । कुछ देर बाद उसे फिर चेतना आयी, तब वह तपस्विनी विलाप करने लगी ॥ १०३ ॥
पूजनीयोवाच न तु त्वमागतां पुत्र वाशन्तीं परिसर्पसि । कुर्वंश्चाटुसहस्राणि अव्यक्तकलया गिरा ॥ १०४ ॥
पूजनीया बोली-पुत्र ! मैं आकर कूँ-शब्द कर रही हूँ, तब भी तू अस्फुट (तोतली) होनेसे मनोहर लगनेवाली वाणीमें हजारों बातें करता हुआ मेरे सामने क्यों नहीं आता ? ॥ १०४ ॥
व्यादितास्यः क्षुधार्तश्च पीतेनास्येन पुत्रक । शोणेन तालुना पुत्र कथमद्य न सर्पसि ॥ १०५ ॥
पुत्र ! क्षुधासे पीड़ित होकर अपने लाल-लाल तालु तथा पीली चोंचवाले मुखको खोलकर तू मेरे पास आज क्यों नहीं आता ? ॥ १०५ ॥
पक्षाभ्यां त्वां परिष्वज्य ननु वाशामि चाप्यहम् । चिचीकूचीति वाशन्तं त्वामद्य न शृणोमि किम् ॥ १०६ ॥
मैं तुझे अपने पंखोंसे लपेटकर रो रही हूँ, तब भी मैं तुझे ची-ची, कूँ-कूँ शब्द करता हुआ आज क्यों नहीं सुनती ? ॥ १०६ ॥
मनोरथो यस्तु मम पश्येयं पुत्रकं कदा । व्यात्तास्यं वारि याचन्तं स्फुरत्पक्षं ममाग्रतः ॥ १०७ ॥ स मे मनोरथो भग्नस्त्वयिं पञ्चत्वमागते । विलप्यैवं बहुविधं राजानमथ साब्रवीत् ॥ १०८ ॥
मेरे मनमें जो यह अभिलाषा थी कि मैं अपने सामने अपने पुत्रको परोंको फटफटाकर, चोंच फैलाकर जल माँगता हुआ कब देखूगी, सो मेरा वह मनोरथ तेरे मरनेसे नष्ट हो गया-यों अनेक तरहसे विलाप करके वह राजासे बोली ॥ १०७-१०८ ॥
ननु मूर्धाभिषिक्तस्त्वं धर्मं वेत्सि सनातनम् । अद्य कस्मान्मम सुतं धात्र्या घातितवानसि ॥ १०९ ॥ तव पुत्रेण चाकृष्य क्षत्रियाधम शंस मे । न च नूनं श्रुता तेऽभूदियदियमाङ्गीरसी श्रुतिः ॥ ११० ॥ शरणागतः क्षुधार्तश्च शत्रुभिश्चाभ्युपद्रुतः चिरोषितश्च स्वगृहे पातव्यः सर्वदा भवेत् ॥ १११ ॥
रे क्षत्रियाधम ! तू तो मूर्धाभिषिक्त (सम्राट) राजा है और सनातनधर्मको जाननेवाला है तो भी तूने मेरे बच्चेको धायसे और अपने पुत्रसे खिंचवाकर क्यों मरवा डाला ? इस बातका तू उत्तर दे । क्या तूने यह आङ्गिरसी श्रुति नहीं सुनी है कि 'शरणमें आये हुए, भूखसे व्याकुल, शत्रुओंद्वारा पीछा किये जाते हुए और चिरकालसे अपने घरमें रहनेवालेकी रक्षा सदा करनी चाहिये ॥ १०९-१११ ॥
अपालयन्नरो याति कुंभीपाकमसंशयम् । कथमस्य हविर्देवा गृह्णन्ति पितरः स्वधाम् ॥ ११२ ॥
यदि मनुष्य इनकी रक्षा नहीं करता है तो वह नि:संदेह कम्भीपाक नरकमें पड़ता है । देवता ऐसे पुरुषकी हविको और पितर स्वधाको भला कैसे ग्रहण कर सकते हैं' ॥ ११२ ॥
एवमुक्त्वा महाराज दशधर्मगता सती । शोकार्ता तस्य बालस्य चक्षुंषी निर्बिभेद सा ॥ ११३ ॥ कराभ्यां राजपुत्रस्य ततस्तच्चक्षुरस्फुटत् । कृत्वा चान्धं नृपसुतमुत्पपात ततोऽम्बरम् ॥ ११४ ॥
महाराज ! राजासे यों कहकर शोकसे आतुर होनेके कारण दसधर्म* को प्राप्त हुई उस पूजनीयाने अपने दोनों पञ्जोंसे उस राजकुमारके दोनों नेत्रोंको विदीर्ण कर दिया, जिससे उसकी आँखें फूट गयीं । इस प्रकार राजकुमारको अन्धा कर देनेके पश्चात् पूजनीया आकाशमें उड़ गयी ॥ ११३-११४ ॥
अथ राजा सुतं दॄष्ट्वा पूजनीयामुवाच ह । विशोका भव कल्याणि कृतं ते भीरु शोभनम् ॥ ११५ ॥
तब राजाने पुत्रकी ओर देखकर पूजनीयासे कहा-'कल्याणि ! अब तू शोकरहित हो जा । भीरु ! तूने बहुत अच्छा किया ॥ ११५ ॥
गतशोका निवर्तस्व अजर्यं सख्यमस्तु ते । पुरेव वस भद्रं ते निवर्तस्व रमस्व च ॥ ११६ ॥
अव तू शोकरहित होकर लौट आ । तेरी मैत्री सुदृढ़ बनी रहे । तेरा कल्याण हो, तू लौट आ और आनन्दपूर्वक पहलेकी भाँति यहीं रह ॥ ११६ ॥
पुत्रपीडोद्भवश्चापि न कोपः परमस्त्वयि । ममास्ति सखि भद्रं ते कर्तव्यं च कृतं त्वया ॥ ११७ ॥
सखि | तेरा कल्याण हो । पुत्रको पीड़ा देनेपर भी मैं तेरे ऊपर कुपित नहीं हुआ हूँ । तूने वही किया, जो करना चाहिये था' ॥ ११७ ॥
पूजनीयोवाच आत्मौपम्येन जानामि पुत्रस्नेहं तवाप्यहम् । न चाहं वस्तुमिच्छामि तव पुत्रमचक्षुषम् । कृत्वा वै राजशार्दूल त्वद्गृहे कृतकिल्बिषा ॥ ११८ ॥
पूजनीया बोली-नृपश्रेष्ठ ! मैं अपने ही समान तुम्हारे पुत्र-प्रेमको भी जानती हूँ, अतः तुम्हारे पुत्रको नेत्रहीन करनेके कारण अपराधिनी होकर तुम्हारे घरमें रहना नहीं चाहती ॥ ११८ ॥
गाथाश्चाप्युशनो गीता इमाः शृणु मयेरिताः । कुमित्रं च कुदेशं च कुराजानं कुसौहृदम् । कुपुत्रं च कुभार्यां च दूरतः परिवर्जयेत् ॥ ११९ ॥
आप मुझसे शुक्राचार्यकी गायी हुई इन गाथाओंको सुनें, 'खोटे मित्र, खोटे देश, खोटे राजा, खोटे सुहृद् बन्धु, खोटे पुत्र तथा खोटी भार्याको दूरसे ही त्याग देना चाहिये' ॥ ११९ ॥
कुमित्रे सौहृदं नास्ति कुभार्यायां कुतो रतिः । कुतः पिण्डः कुपुत्रे वै नास्ति सत्यं कुराजनि ॥ १२० ॥
खोटे मित्रमें प्रेम नहीं होता, कुभार्यासे सुख नहीं मिल सकता, कुपुत्रसे पिण्ड मिलना कठिन है और कुराजासे सत्य (न्याय)की आशा नहीं की जा सकती है ॥ १२० ॥
कुसौहृदे क्व विश्वासः कुदेशे न तु जीव्यते । कुराजनि भयं नित्यं कुपुत्रे सर्वतोऽसुखम् ॥ १२१ ॥
कुमित्रपर भला विश्वास कैसे हो सकता है और कुदेशमें जीना भी सम्भव नहीं है । खोटे राजासे सर्वदा भय बना रहता है और कुपुत्रसे तो सब प्रकारसे दुःख ही मिलता है ॥ १२१ ॥
अपकारिणि विस्रंभं यः करोति नराधमः । अनाथो दुर्बलो यद्वन्न चिरं स तु जीवति ॥ १२२ ॥
जो अधम मनुष्य अपराधीपर विश्वास करता है, वह अनाथ और दुर्बल मनुष्यकी भाँति चिरकालतक जीवित नहीं रह सकता ॥ १२२ ॥
न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत् । विश्वासाद् भयमुत्पन्नं मूलान्यपि निकृन्तति ॥ १२३ ॥
अविश्वासीका विश्वास न करे और विश्वासीपर भी अधिक विश्वास न करे; क्योंकि ऐसे लोगोंपर विश्वास करनेसे जो भय उत्पन्न होता है, वह जड़को भी काट डालता है ॥ १२३ ॥
राजसेविषु विश्वासं गर्भसंकरितेषु च । यः करोति नरो मूढो न चिरं स तु जीवति ॥ १२४ ॥
जो मनुष्य राजसेवकों तथा संकर जातियोंपर विश्वास करता है, वह मूढ | चिरकालतक जीवित नहीं रह सकता ॥ १२४ ॥
अप्युन्नतिं प्राप्य नरः प्रावारः कीटको यथा । स विनश्यत्यसंदेहमाहैवमुशना नृप ॥ १२५ ॥
राजन् ! जैसे पंख निकलनेपर ऊपरको उड़ा हुआ चींटा मौतके मुखमें चला जाता है, उसी प्रकार ऐसे पुरुषोंपर विश्वास रखनेवाला पुरुष भी मारा जाता है, इसमें कुछ संदेह नहीं है-ऐसा शुक्राचार्यका कथन है ॥ १२५ ॥
अपि मार्दवभावेन गात्रं संलीय बुद्धिमान् । अरिं नाशयते नित्यं यथा वल्लिर्महाद्रुमम् ॥ १२६ ॥
जैसे लता अपने शरीरको बचाये रखकर कोमलतासे महावृक्षका आलिङ्गन करके उसे सुखा देती है, उसी प्रकार बुद्धिमान् पुरुष भी अपने शरीरकी सदा रक्षा करते हुए नम्रतापूर्वक शत्रुका नाश कर देते हैं ॥ १२६ ॥
मृदुरार्द्रः कृशो भूत्वा शनैः संलीयते रिपुः । वल्मीक इव वृक्षस्य पश्चान्मूलानि कृन्तति ॥ १२७ ॥
जैसे दीमक कृश होनेपर भी आई (स्निग्ध) हो वृक्षमें लगकर शनैः-शनैः उसकी जड़को काट डालता है, इसी प्रकार शत्रु दुर्बल होनेपर भी स्निग्ध बनकर (स्नेह दिखाकर) शरीरमें घुस आता (और अवसर पानेपर) जड़से उखाड़ फेंकता है ॥ १२७ ॥
अद्रोहसमयं कृत्वा मुनीनामग्रतो हरिः । जघान नमुचिं पश्चादपां फेनेन पार्थिव ॥ १२८ ॥
राजन् ! इन्द्रने मुनियोंके सामने द्रोह न करनेकी प्रतिज्ञा करके भी पीछे जलके फेनसे नमुचिको मार डाला था ॥ १२८ ॥
सुप्तं मत्तं प्रमत्तं व घातयन्ति रिपुं नराः । विषेण व्ह्निना वाऽपि शस्त्रेणाप्यथ मायया ॥ १२९ ॥
मनुष्य सोये हुए, मतवाले तथा उन्मत्त शत्रुको विष, अग्नि, शस्त्र अथवा छल-कपटसे भी मार डालते हैं ॥ १२९ ॥
न च शेषं प्रकुर्वन्ति पुनर्वैरभयान्नराः । घातयन्ति समूलं हि श्रुत्वेमामुपमां नृप ॥ १३० ॥
राजन् ! मनुष्य बार-बारके वैर होनेके भयसे शत्रुको शेष नहीं रखते, वे तो इस निनादित उपमाको सुनकर शत्रुको जड़से ही नष्ट कर डालते हैं ॥ १३० ॥
शत्रुशेषमृणाच्छेषं शेषमग्नेश्च भूमिप । पुनर्वर्धेत सम्भूय तस्माच्छेषं न शेषयेत् ॥ १३१ ॥
भूपाल ! यदि शत्रुको, ऋणको अथवा अग्निको (थोड़ा-सा भी) बाकी रहने दिया जाय तो ये फिर इकट्ठा होकर बढ़ने लगते हैं, अतः इनके शेषको भी शेष न रहने दे ॥ १३१ ॥
हसते जल्पते वैरी एकपात्रे भुनक्ति च । एकासनं चारोहति स्मरते तच्च किल्बिषम् ॥ १३२ ॥
शत्रु यद्यपि एक साथ हँसता है, बोलता है, एक ही पात्र में साथ-साथ भोजन भी करता है और एक ही आसनपर साथ-साथ बैठता है, तथापि पूर्व वैरका स्मरण तो करता ही रहता है ॥ १३२ ॥
कृत्वा सम्बन्धकं चापि विश्वसेच्छत्रुणा न हि । पुलोमानं जघानाजौ जामाता सञ्शतक्रतुः ॥ ३३ ॥
शत्रुसे सम्बन्ध करके भी उसके ऊपर विश्वास न करे; क्योंकि इन्द्रने जामाता (दामाद) होकर भी पुलोमाको युद्धमें मार डाला था ॥ १३३ ॥
निधाय मनसा वैरं प्रियं वक्तीह यो नरः । उपसर्पेन्न तं प्राज्ञः कुरङ्ग इव लुब्धकम् ॥ १३४ ॥
जो मनुष्य मनमें वैरको छिपाये हुए प्रिय बातें करता है, बुद्धिमान् पुरुष (उसपर विश्वास करके) उसके पास न जाय; ठीक उसी तरह, जैसे मृग बहेलियेके निकट नहीं जाता ॥ १३४ ॥
न चासन्ने निवस्तव्यं सवैरे वर्धिते रिपौ । पातयेत्तं समूलं हि नदीरय इव द्रुमम् ॥ १३५ ॥
यदि वैर रखनेवाला शत्रु बढ़ रहा हो तो उसके पास निवास नहीं करना चाहिये; क्योंकि जैसे बढ़ती हुई नदीका वेग वृक्षको गिरा देता है, इसी प्रकार वह उसको जड़से उखाड़ डालता है ॥ १३५ ॥
अमित्रादुन्नतिं प्राप्य नोन्नतोऽस्मीति विश्वसेत् । तस्मात्प्राप्योन्नतिं नश्येत् प्रावार इव कीटकः ॥ १३६ ॥
शत्रुसे उन्नति पानेपर 'मैं भी उन्नत हो गया हूँ' ऐसा विश्वास न करे । उससे उन्नति पानेपर भी मनुष्य प्रावार-कीट (पाँखवाले चींटे)-की तरह नष्ट हो जाता है ॥ १३६ ॥
इत्येता ह्युशनोगीता गाथा धार्या विपश्चिता । कुर्वता चात्मरक्षां वै नरेण पृथिवीपते ॥ १३७ ॥
पृथ्वीनाथ ! विद्वान् पुरुष आत्मरक्षा करता हुआ शुक्राचार्यकी गायी हुई इन गाथाओंको अपने मनमें स्मरण रखे ॥ १३७ ॥
मया सकिल्बिषं तुभ्यं प्रयुक्तमतिदारुणम् । पुत्रमन्धं प्रकुर्वन्त्या तस्मान्नो विश्वसे त्वयि ॥ १३८ ॥
मैंने आपके पुत्रको अन्धा बनाकर अति दारुण अपराध किया है, अत: अब मैं आपका विश्वास नहीं करूंगी ॥ १३८ ॥
एवमुक्त्वा प्रदुद्राव तदाऽकाशं पतङ्गिनी । इत्येतत्ते मयाख्यातं पुराभूतमिदं नृप ॥ १३९ ॥ ब्रह्मदत्तस्य राजेन्द्र यद्वृत्तं पूजनीयया । श्राद्धं च पृच्छसे यन्मां युधिष्ठिर महामते ॥ १४० ॥ अतस्ते वर्तयिष्येऽहमितिहासं पुरातनम् । गीतं सनत्कुमारेण मार्कण्डेयाय पृच्छते ॥ १४१ ॥
राजन् ! इस प्रकार कहकर वह चिड़िया आकाशमें उड़ गयी । राजेन्द्र ! प्राचीन कालमें ब्रह्मदत्तका पूजनीयाके साथ जो संवाद हुआ था, वह मैंने तुमसे कह दिया । महामति युधिष्ठिर ! अब तुम जिस श्राद्ध-विषयको मुझसे पूछ रहे थे, उसे सुनाता हूँ । मार्कण्डेयजीके पूछनेपर सनत्कुमारजीने जो कुछ कहा था, उसी प्राचीन इतिहास (-के शेष भाग) को मैं तुमसे कहूँगा ॥ १३९-१४१ ॥
श्राद्धस्य फलमुद्दिश्य नियतं सुकृतस्य च । तन्निबोध महाराज सप्तजातिषु भारत ॥ १४२ ॥ सगालवस्य चरितं कण्डरीकस्य चैव हि । ब्रह्मदत्ततृतीयानां योगिनां ब्रह्मचारिणाम् ॥ १४३ ॥
महाराज ! भरतनन्दन ! भलीभाँति किये गये श्राद्धके नियत पुण्यफलको लक्ष्यमें रखकर कहे गये गालव, कण्डरीक और तीसरे ब्रह्मदत्तइन ब्रह्मचारी योगियोंके सातों जन्मोंके चरित्रको तुम सावधान होकर सुनो ॥ १४२-१४३ ॥
इति श्रीमहाभारते खिलेषु हरिवंशे हरिवंशपर्वणि पूजनीयोपाख्याने चटकाख्यानं नाम विंशोऽध्यायः
इस प्रकार श्रीमहाभारत खिलभाग हरिवंशके अन्तर्गत हरिवंशपर्वमें पूजनीयोपाख्यानमें चटक (चिडिये)-को कथा नामक बीसवाँ अध्याय पूरा हुआ ॥ २० ॥
GO TOP
|