![]() |
॥ श्रीगणेशाय नमः श्रीगौरीशंकराभ्यां नमः ॥ ॥ श्रीशिवमहापुराणम् ॥
विद्येश्वरसंहिता
॥ एकविंशोऽध्यायः ॥ [ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ] कामनानुरोधेन पूजने शिवलिंगसंख्याभिधानम् -
कामनाभेदसे पार्थिवलिंगके पूजनका विधान ऋषय ऊचुः -
सूत सूत महाभाग व्यासशिष्यनमोस्तु ते । सम्यगुक्तं त्वया तात पार्थिवार्चाविधानकम् ॥ १ ॥ कामनाभेदमाश्रित्य संख्यां ब्रूहि विधानतः । शिवपार्थिवलिङ्गानां कृपयादीनवत्सल ॥ २ ॥ ऋषिगण बोले-हे व्यासशिष्य सूतजी ! हे महाभाग ! आपको नमस्कार है । हे तात ! आपने अच्छी प्रकारसे पार्थिवार्चनकी विधि बतायी । अब सकाम पूजनमें मनोवांछित पदार्थके अनुसार कितनी संख्यामें पार्थिव लिंगोंके पूजनकी विधि है, हे दीनवत्सल ! इसे कृपापूर्वक बताइये ॥ १-२ ॥ सूत उवाच -
शृणुध्वमृषयः सर्वे पार्थिवार्चाविधानकम् । यस्यानुष्ठानमात्रेण कृतकृत्यो भवेन्नरः ॥ ३ ॥ अकृत्वा पार्थिवं लिङ्गं योन्यदेवं प्रपूजयेत् । वृथा भवति सा पूजा दमदानादिकं वृथा ॥ ४ ॥ सूतजी बोले-हे ऋषियो ! आप सब लोग पार्थिव-पूजनको विधिका श्रवण करें, जिसका अनुष्ठान करनेसे मनुष्य कृतकृत्य हो जाता है । पार्थिवलिंगके पूजनको छोड़कर जो लोग अन्य देवोंके वजनमें लगे रहते हैं, उनकी वह पूजा, तप तथा दानादि व्यर्थ हो जाता है ॥ ३-४ ॥ संख्यापार्थिव लिङ्गानां यथाकामं निगद्यते ।
संख्या सद्यो मुनिश्रेष्ठ निश्चयेन फलप्रदा ॥ ५ ॥ प्रथमावाहनं तत्र प्रतिष्ठा पूजनं पृथक् । लिङ्गाकारं समं तत्र सर्वं ज्ञेयं पृथक्पृथक् ॥ ६ ॥ अब मैं कामनाके अनुसार पार्थिवलिंगोंकी संख्या बताता हूँ, हे मुनिश्रेष्ठ ! अधिक संख्यामें अर्चन तो निश्चय ही फलदायी होता है । प्रथम आचाहन, तब प्रतिष्ठा, तदनन्तर सभी लिंगोंका पूजन अलग-अलग करना चाहिये । लिंगोंका आकार तो एक समान ही रखना चाहिये ॥ ५-६ ॥ विद्यार्थी पुरुषः प्रीत्या सहस्रमितपार्थिवम् ।
पूजयेच्छिवलिङ्गं हि निश्चयात्तत्फलप्रदम् ॥ ७ ॥ नरः पार्थिवलिङ्गानां धनार्थी च तदर्धकम् । पुत्रार्थी सार्धसाहस्रं वस्त्रार्थी शतपञ्चकम् ॥ ८ ॥ विद्याप्राप्तिकी कामनासे पुरुष भक्तिपूर्वक एक हजार पार्थिव शिवलिंगोंका पूजन करे । इससे निश्चय ही उस फलकी प्राप्ति हो जाती है । धन चाहनेवाले पुरुषको उसके आधे (पाँच सौ), पुत्र चाहनेवालेको डेढ़ हजार और वस्त्रोंकी आकांक्षावालेको पाँच सौ शिवलिंगोंका पूजन करना चाहिये ॥ ७-८ ॥ मोक्षार्थी कोटिगुणितं भूकामश्च सहस्रकम् ।
दयार्थी च त्रिसाहस्रं तीर्थार्थी द्विसहस्रकम् ॥ ९ ॥ सुहृत्कामी त्रिसाहस्रं वश्यार्थी शतमष्टकम् । मारणार्थी सप्तशतं मोहनार्थी शताष्टकम् ॥ १० ॥ उच्चाटनपरश्चैव सहस्रं च यथोक्ततः । स्तम्भनार्थी सहस्रं तु द्वेषणार्थी तदर्धकम् ॥ ११ ॥ निगडान्मुक्तिकामस्तु सहस्रं सार्धमुत्तमम् । महाराजभये पञ्चशतं ज्ञेयं विचक्षणैः ॥ १२ ॥ मोक्षकी कामनावाले व्यक्तिको एक करोड़, भूमिकी अभिलाषावालेको एक हजार, दयाप्राप्तिकी इच्छावालेको तीन हजार और तीर्थाटनकी इच्छावालेको दो हजार शिवलिंगोंकी पूजा करनी चाहिये । मित्रप्राप्तिकी इच्छावालेको तीन हजार तथा अभिचार कर्मोंमें पाँच सौसे लेकर एक हजारतक पार्थिव शिवलिंगोंके पूजनकी विधि है । (कारागार आदिके) बन्धनसे छुटकारेकी इच्छासे डेढ़ हजार तथा राजभयासे मुक्तिकी इच्छासे पाँच सौ शिवलिंगोंका पूजन बुद्धिमानोंको जानना चाहिये ॥ ९-१२ ॥ चौरादिसङ्कटे ज्ञेयं पार्थिवानां शतद्वयम् ।
डाकिन्यादिभये पञ्चशतमुक्तं जपार्थिवम् ॥ १३ ॥ दारिद्र्ये पञ्चसाहस्रमयुतं सर्वकामदम् । अथ नित्यविधिं वक्ष्ये शृणुध्वं मुनिसत्तमाः ॥ १४ ॥ चोर आदिके संकटसे बचनेके लिये दो सौ और डाकिनी आदिके भयसे मुक्तिहेतु पाँच सौ पार्थिव शिवलिंगोंका पूजन बताया गया है । दरिद्रतासे छुटकारेके लिये पाँच हजार और सभी कामनाओंकी सिद्धिके लिये दस हजार पार्थिव शिवलिंगोंका पूजन करना चाहिये । हे मुनिश्रेष्ठो ! अब मैं नित्यपूजनविधि बताता हूँ, आप लोग सुनें ॥ १३-१४ ॥ एकपापहरं प्रोक्तं द्विलिङ्गं चार्थसिद्धिदम् ।
त्रिलिङ्गं सर्वकामानां कारणं परमीरितम् ॥ १५ ॥ उत्तरोत्तरमेवं स्यात्पूर्वोक्तगणनावधि । मतान्तरमथो वक्ष्ये संख्यायां मुनिभेदतः ॥ १६ ॥ एक पार्थिवलिंगका नित्य पूजन पार्पोका नाश करनेवाला और दो लिंगोंका पूजन अर्थकी सिद्धि करनेवाला बताया गया है । तीन लिंगोंका पूजन सभी कामनाओंकी सिद्धिका मुख्य हेतु कहा गया है । पूर्वमें बतायी गयी संख्याविधिमें भी उत्तरोत्तर संख्या अधिक फलदायिनी होती है । अन्य मुनियोंके मतसे संख्याका जो अन्तर है, वह भी अब बताता हूँ ॥ १५-१६ ॥ लिङ्गानामयुतं कृत्वा पार्थिवानां सुबुद्धिमान् ।
निर्भयो हि भवेन्नूनं महाराजभयं हरेत् ॥ १७ ॥ कारागृहादिमुक्त्यर्थमयुतं कारयेद्बुधः । डाकिन्यादिभये सप्तसहस्रं कारयेत्तथा ॥ १८ ॥ बुद्धिमान् मनुष्य दस हजार पार्थिव शिवलिंगोंका अर्चन करके महान् राजभयसे भी मुक्त होकर निर्भय हो जाता है । कारागार आदिसे छूटनेके लिये दस हजार लिंगोंका अर्चन करना चाहिये और डाकिनी आदिके भयसे छूटनेके लिये सात हजार लिंगार्चन कराना चाहिये । १७-१८ ॥ सहस्राणि पञ्चपञ्चाशदपुत्रस्तत्प्रकारयेत् ।
लिङ्गानामयुतेनैव कन्यका सन्ततिं लभेत् ॥ १९ ॥ लिङ्गानामयुतेनैव विष्ण्वाद्यैश्वर्यमाप्नुयात् । लिङ्गानां प्रयुतेनैव ह्यतुलां श्रियमाप्नुयात् ॥ २० ॥ पुत्रहीन पुरुष पचपन हजार लिंगार्चन करे, कन्या सन्तानकी प्राप्ति दस हजार लिंगार्चनसे हो जाती है । दस हजार लिंगार्चनसे विष्णु आदि देवोंके समान ऐश्वर्य प्राप्त हो जाता है । दस लाख शिवलिंगार्चनसे अतुल सम्पत्ति प्राप्त हो जाती है । १९-२० ॥ कोटिमेकां तु लिङ्गानां यः करोति नरो भुवि ।
शिव एव भवेत्सोऽपि नात्रकार्या विचारणा ॥ २१ ॥ अर्चा पार्थिवलिङ्गानां कोटियज्ञफलप्रदा । भुक्तिदा मुक्तिदा नित्यं ततः कामार्थिनां नृणाम् ॥ २२ ॥ विनालिङ्गार्चनं यस्य कालोगच्छति नित्यशः । महाहानिर्भवेत्तस्य दुर्वृत्तस्य दुरात्मनः ॥ २३ ॥ जो मनुष्य पृथ्वीपर एक करोड़ शिवलिंगोंका अर्चन कर लेता है, वह तो शिवरूप ही हो जाता है; इसमें सन्देह नहीं करना चाहिये । पार्थिवपूजा करोड़ों यज्ञोंका फल प्रदान करनेवाली है । इसलिये सकाम भक्तोंके लिये यह भोग और मोक्ष दोनों प्रदान करती है । जिस मनुष्यका समय रोज बिना लिंगार्चनके व्यतीत होता है, उस दुराचारी तथा दुष्टात्मा व्यक्तिकी महान् हानि होती है । २१-२३ ॥ एकतः सर्वदानानि व्रतानि विविधानि च ।
तीर्थानि नियमा यज्ञा लिङ्गार्चा चैकतः स्मृता ॥ २४ ॥ कलौ लिङ्गार्चनं श्रेष्ठं यथा लोके प्रदृश्यते । तथान्यन्नास्ति शास्त्राणामेष सिद्धान्तनिश्चयः ॥ २५ ॥ भुक्तिमुक्तिप्रदं लिङ्गं विविधापन्निवारणम् । पूजयित्वा नरो नित्यं शिवसायुज्यमाप्नुयात् ॥ २६ ॥ एक ओर सारे दान, विविध व्रत, तीर्थ, नियम और यज्ञ हैं तथा उनके समकक्ष दूसरी ओर पार्थिव शिवलिंगका पूजन माना गया है । कलियुगमें तो जैसा श्रेष्ठ लिंगार्चन दिखायी देता है, वैसा अन्य कोई साधन नहीं है-यह समस्त शास्त्रोंका निश्चित सिद्धान्त है । शिवलिंग भोग और मोक्ष देनेवाला तथा विविध आपदाओंका निवारण करनेवाला है । इसका नित्य अर्चन करके मनुष्य शिवसायुज्य प्राप्त कर लेता है ॥ २४-२६ ॥ शिवानाममयं लिङ्गं नित्यं पूज्यं महर्षिभिः ।
यतश्च सर्वलिङ्गेषु तस्मात्पूज्यं विधानतः ॥ २७ ॥ उत्तमं मध्यमं नीचं त्रिविधं लिङ्गमीरितम् । मानतो मुनिशार्दूलास्तच्छृणुध्वं वदाम्यहम् ॥ २८ ॥ चतुरङ्गुलमुच्छ्रायं रम्यवेदिकया युतम् । उत्तमं लिङ्गमाख्यातं मुनिभिः शास्त्रकोविदैः ॥ २९ ॥ तदर्धं मध्यमं प्रोक्तं तदर्धमधमं स्मृतम् । इत्थं त्रिविधमाख्यातमुत्तरोत्तरतः परम् ॥ ३० ॥ महर्षियोंको शिवनाममय इस लिंगकी नित्य पूजा करनी चाहिये । यह सभी लिंगोंमें श्रेष्ठ है, अतः विधानपूर्वक इसकी पूजा करनी चाहिये । हे मुनिवरो ! परिमाणके अनुसार लिंग तीन प्रकारके कहे गये हैंउत्तम, मध्यम और अधम । उसे आपलोग सुनें; मैं बताता हूँ । जो चार अँगुल ऊँचा और देखनेमें सुन्दर हो तथा वेदीसे युक्त हो, उस शिवलिंगको शास्त्रज्ञ महर्षियोंने उत्तम कहा है । उससे आधा मध्यम और उससे भी आधा अधम माना गया है । इस तरह तीन प्रकारके शिवलिंग कहे गये हैं, जो उत्तरोत्तर श्रेष्ठ हैं । २७-३० ॥ अनेकलिङ्गं यो नित्यं भक्तिश्रद्धासमन्वितः ।
पूजयेत्स लभेत्कामान्मनसा मानसेप्सितान् ॥ ३१ ॥ जो भक्ति तथा श्रद्धासे युक्त होकर अनेक लिंगोंकी मनसे नित्य पूजा करता है, वह मनोवांछित कामनाओंकी प्राप्ति कर लेता है ॥ ३१ ॥ न लिङ्गाराधनादन्यत्पुण्यं वेदचतुष्टये ।
विद्यतेसर्वशास्त्राणामेष एव विनिश्चयः ॥ ३२ ॥ चारों वेदोंमें लिंगार्चनसे बढ़कर कोई पुण्य नहीं है; सभी शास्त्रोंका भी यह निर्णय है ॥ ३२ ॥ सर्वमेतत्परित्यज्य कर्मजालमशेषतः ।
भक्त्या परमया विद्वांल्लिङ्गमेकं प्रपूजयेत् ॥ ३३ ॥ विद्वान्को चाहिये कि इस समस्त कर्म प्रपंचका त्याग करके परम भक्तिके साथ एकमात्र शिवलिंगका विधिवत् पूजन करे ॥ ३३ ॥ लिङ्गेऽर्चितेऽर्चितं सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम् ।
संसारांबुधिमग्नानां नान्यत्तरणसाधनम् ॥ ३४ ॥ केवल शिवलिंगकी पूजा हो जानेपर समग्र चराचर जगत्की पूजा हो जाती है । संसार-सागरमें डूबे हुए लोगोंके तरनेका अन्य कोई भी साधन नहीं है ॥ ३४ ॥ अज्ञानतिमिरान्धानां विषयासक्तचेतसाम् ।
प्लवो नान्योऽस्ति जगति लिङ्गाराधनमन्तरा ॥ ३५ ॥ अज्ञानरूपी अन्धकारसे अन्धे हुए तथा विषयवासनाओंमें आसक्त चित्तवाले लोगोंके लिये इस जगत्में [भवसागरसे पार होनेहेतु] लिंगार्चनके अतिरिक्त अन्य कोई नौका नहीं है ॥ ३५ ॥ हरिब्रह्मादयो देवा मुनयो यक्षराक्षसाः ।
गन्धर्वाश्चारणाः सिद्धा दैतेया दानवास्तथा ॥ ३६ ॥ नागाःशेषप्रभृतयो गरुडाद्याः खगास्तथा । सप्रजापतयश्चान्ये मनवः किन्नरा नराः ॥ ३७ ॥ पूजयित्वा महाभक्त्या लिङ्गं सर्वार्थसिद्धिदम् । प्राप्ताः कामानभीष्टांश्च तांस्तान्सर्वान्हृदि स्थितान् ॥ ३८ ॥ ब्रह्मा-विष्णु आदि देवता, मुनिगण, यक्ष, राक्षस, गन्धर्ष चारण, सिद्धजन, दैत्य, दानव, शेष आदि नाग, गरुड़ आदि पक्षी, प्रजापति, मनु, किन्नर और मानव समस्त अर्थसिद्धि प्रदान करनेवाले शिवलिंगकी महान् भक्तिके साथ पूजा करके अपने मनमें स्थित उन-उन समस्त अभीष्ट कामनाओंको प्राप्त कर चुके हैं ॥ ३६-३८ ॥ ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रो वा प्रतिलोमजः ।
पूजयेत्सततं लिङ्गं तत्तन्मन्त्रेण सादरम् ॥ ३९ ॥ किं बहूक्तेन मुनयः स्त्रीणामपि तथान्यतः । अधिकारोस्ति सर्वेषां शिवलिङ्गार्चने द्विजाः ॥ ४० ॥ ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र अथवा विलोम संकरकोई भी क्यों न हो, वह अपने अधिकारके अनुसार वैदिक अथवा तान्त्रिक मन्त्रसे सदा आदरपूर्वक शिवलिंगकी पूजा करे । हे ब्राह्मणो ! हे महर्षियो ! अधिक कहनेसे क्या लाभ ! शिवलिंगका पूजन करनेमें स्त्रियोंका तथा अन्य सब लोगोंका भी अधिकार है ॥ ३९-४० ॥ द्विजानां वैदिकेनापि मार्गेणाराधनं वरम् ।
अन्येषामपि जन्तूनां वैदिकेन न संमतम् ॥ ४१ ॥ वैदिकानां द्विजानां च पूजावैदिकमार्गतः । कर्तव्या नान्यमार्गेण इत्याह भगवाञ्छिवः ॥ ४२ ॥ दधीचिगौतमादीनां शापेनादग्धचेतसाम् । द्विजानां जायते श्रद्धा नैव वैदिककर्मणि ॥ ४३ ॥ यो वैदिकमनादृत्य कर्म स्मार्तमथापि वा । अन्यत्समाचरेन्मर्त्यो न सङ्कल्पफलं लभेत् ॥ ४४ ॥ द्विजोंके लिये वैदिक पद्धतिसे ही शिवलिंगको पूजा श्रेष्ठ है, परंतु अन्य लोगोंके लिये वैदिक मार्गसे पूजा करनेकी सम्मति नहीं है । वेदज्ञ द्विजोंको वैदिक मार्गसे ही पूजन करना चाहिये, अन्य मार्गसे नहीं-यह भगवान् शिवका कथन है । दधीचि, गौतम आदिके शापसे जिनका चित्त दग्ध हो गया है, उन द्विजोंकी वैदिक कममें श्रद्धा नहीं होती । जो मनुष्य वेदों तथा स्मृतियोंमें कहे हुए सत्कर्मोकी अवहेलना करके दूसरे कर्मको करने लगता है, उसका मनोरथ कभी सफल नहीं होता ॥ ४१-४४ ॥ इत्थं कृत्वार्चनं शम्भोर्नैवेद्यान्तं विधानतः ।
पूजयेदष्टमूर्तीश्च तत्रैव त्रिजगन्मयीः ॥ ४५ ॥ क्षितिरापोऽनलो वायुराकाशः सूर्यसोमकौ । यजमान इति त्वष्टौ मूर्तयः परिकीर्तिताः ॥ ४६ ॥ शर्वो भवश्च रुद्रश्च उग्रो भीम इतीश्वरः । महादेवः पशुपतिरेतान्मूर्तिभिरर्चयेत् ॥ ४७ ॥ पूजयेत्परिवारं च ततः शम्भोः सुभक्तितः । ईशानादिक्रमात्तत्र चन्दनाक्षतपत्रकैः ॥ ४८ ॥ ईशानं नन्दिनं चण्डं महाकालं च भृङ्गिणम् । वृषं स्कन्दं कपर्दीशं सोमं शुक्रं च तत्क्रमात् ॥ ४९ ॥ अग्रतो वीरभद्रं च पृष्ठे कीर्तिमुखं तथा । तत एकादशान्रुद्रान् पूजयेद्विधिना ततः ॥ ५० ॥ इस प्रकार विधिपूर्वक भगवान् शंकरका नैवेद्यान्त पूजन करके उनकी त्रिभुवनमयी आठ मूर्तियोंका भी वहीं पूजन करे । पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश, सूर्य, चन्द्रमा तथा यजमान-ये भगवान् शंकरकी आठ मूर्तियाँ कही गयी हैं । इन मूर्तियोंके साथ-साथ शर्व, भव, रुद्र, उग्र, भीम, ईश्वर, महादेव तथा पशुपति- इन नामोंकी भी अर्चना करे । तदनन्तर चन्दन, अक्षत और बिल्वपत्र लेकर वहाँ ईशान आदिके क्रमसे भगवान् शिवके परिवारका उत्तम भक्तिभावसे पूजन करे । ईशान, नन्दी, चण्ड महाकाल, भुंगी, वृष, स्कन्द, कपर्दीश्वर, सोम तथा शुक्र-ये दस शिवके परिवार हैं, [जो क्रमशः ईशान आदि दसों दिशाओंमें पूजनीय हैं । ] तत्पश्चात् भगवान् शिवके समक्ष वीरभद्रका और पीछे कीर्तिमुखका पूजन करके विधिपूर्वक ग्यारह रुद्रोंकी पूजा करे ॥ ४५-५० ॥ ततः पञ्चाक्षरं जप्त्वा शतरुद्रियमेव च ।
स्तुतीर्नानाविधाः कृत्वा पञ्चाङ्गपठनं तथा ॥ ५१ ॥ ततः प्रदक्षिणां कृत्वा नत्वा लिङ्गं विसर्जयेत् । इति प्रोक्तमशेषं च शिवपूजनमादरात् ॥ ५२ ॥ रात्रावुदङ्मुखः कुर्याद्देवकार्यं सदैव हि । शिवार्चनं सदाप्येवं शुचिः कुर्यादुदङ्मुखः ॥ ५३ ॥ न प्राचीमग्रतः शम्भोर्नोदीचीं शक्तिसंहिताम् । न प्रतीचीं यतः पृष्ठमतो ग्राह्यं समाश्रयेत् ॥ ५४ ॥ विना भस्मत्रिपुंड्रेण विना रुद्राक्षमालया । बिल्वपत्रं विना नैव पूजयेच्छङ्करं बुधः ॥ ५५ ॥ भस्माप्राप्तौ मुनिश्रेष्ठाः प्रवृत्ते शिवपूजने । तस्मान्मृदापि कर्तव्यं ललाटे च त्रिपुण्ड्रकम् ॥ ५६ ॥ इसके बाद पंचाक्षर-मन्त्रका जप करके शतद्रियका पाठ तथा नाना प्रकारकी स्तुतियाँ करके शिवपंचांगका पाठ करे । तत्पश्चात् परिक्रमा और नमस्कार करके शिवलिंगका विसर्जन करे । इस प्रकार मैंने शिवपूजनकी सम्पूर्ण विधिका आदरपूर्वक वर्णन किया । रात्रिमें देवकार्यको सदा उत्तराभिमुख होकर ही करना चाहिये । इसी प्रकार शिवपूजन भी पवित्र भावसे सदा उत्तराभिमुख होकर ही करना उचित है । जहाँ शिवलिंग स्थापित हो, उससे पूर्व दिशाका आश्रय लेकर बैठना या खड़ा नहीं होना चाहिये; क्योंकि वह दिशा भगवान् शिवके आगे या सामने पड़ती है (इष्टदेवका सामना रोकना ठीक नहीं है) । शिवलिंगसे उत्तर दिशामें भी न बैठे; क्योंकि उधर भगवान् शंकरका वामांग है, जिसमें शक्तिस्वरूपा देवी उमा विराजमान हैं । पूजकको शिवलिंगसे पश्चिम दिशामें भी नहीं बैठना चाहिये । क्योंकि वह आराध्यदेवका पृष्ठभाग है (पीछेकी ओरसे पूजा करना उचित नहीं है) अतः अवशिष्ट दक्षिण दिशा ही ग्राह्य है, उसीका आश्रय लेना चाहिये । [तात्पर्य यह कि शिवलिंगसे दक्षिण दिशामें उत्तराभिमुख होकर बैठे और पूजा करे । ] विद्वान् पुरुषको चाहिये कि वह बिना भस्मका त्रिपुण्ड्र लगाये, बिना रुद्राक्षकी माला धारण किये तथा बिल्वपत्रका बिना संग्रह किये भगवान् शंकरकी पूजा न करे । हे मुनिवरो ! शिवपूजन आरम्भ करते समय यदि भस्म न मिले, तो मिट्टीसे ही ललाटमें त्रिपुण्ड अवश्य कर लेना चाहिये ॥ ५१-५६ ॥ इति श्रीशिवमहापुराणे प्रथमायां विद्येश्वरसंहितायां
साध्यसाधनखण्डे पार्थिवपूजनवर्णनं नामैकविंशोऽध्यायः इस प्रकार श्रीशिवमहापुराणके अन्तर्गत प्रथम विशेश्वरसंहिताके साध्यसाधनखण्डमें पार्थिव-पूजन-वर्णन नामक इक्कीसवाँ अध्याय पूर्ण हुआ ॥ २१ ॥ श्रीगौरीशंकरार्पणमस्तु |