Menus in CSS Css3Menu.com


॥ श्रीगणेशाय नमः श्रीगौरीशंकराभ्यां नमः ॥

॥ श्रीशिवमहापुराणम् ॥

॥ द्वितीया रुद्रसंहितायां द्वितीयः सतीखण्डे

पञ्चदशोऽध्यायः ॥

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]


नन्दाव्रतविधानं शिवस्तुतिकथनञ्च
सतीद्वारा नन्दा-व्रतका अनुष्ठान तथा देवताओंद्वारा शिवस्तुति


ब्रह्मोवाच
अथैकदा पितुः पार्श्वे तिष्ठन्तीं तां सतीमहम् ।
त्वया सह मुनेऽद्राक्षं सारभूतां त्रिलोकके ॥ १ ॥
ब्रह्माजी बोले-हे मुने ! एक समय आपके साथ जाकर मैंने त्रिलोकीको सर्वस्वभूता उन सतीको अपने पिताके पास बैठी हुई देखा ॥ १ ॥

पित्रा नमस्कृतं वीक्ष्य सत्कृतं त्वां च मां सती ।
प्रणनाम मुदा भक्त्या लोकलीलानुसारिणी ॥ २ ॥
पिताके द्वारा नमस्कृत तथा सत्कृत होते हुए हमदोनोंको देखकर लोकलीलाका अनुसरण करनेवाली उन सतीने प्रेमपूर्वक भक्तिके साथ आपको तथा मुझे प्रणाम किया ॥ २ ॥

प्रणामान्ते सतीं वीक्ष्य दक्षदत्तशुभासने ।
स्थितोहं नारद त्वं च विनतामहमागदम् ॥ ३ ॥
त्वामेव यः कामयते यन्तु कामयसे सति ।
तमाप्नुहि पतिं देवं सर्वज्ञं जगदीश्वरम् ॥ ४ ॥
यो नान्या जगृहे नापि गृह्णाति न ग्रहीष्यति ।
जायां स ते पतिर्भूयादनन्यसदृशः शुभे ॥ ५ ॥
हे नारद ! प्रणाम करनेके पश्चात् दक्षके द्वारा दिये गये आसनपर हम दोनों बैठ गये. इसके बाद विनम्र सतीको देखकर मैंने कहा-हे सति ! जो तुम्हें चाहता है तथा जिसे तुम चाहती हो, उन सर्वज्ञ जगदीश्वरको तुम पतिरूपमें प्राप्त करो । जिसने [तुम्हारे अतिरिक्त] दूसरी स्त्रीका पाणिग्रहण नहीं किया है, जो वर्तमानमें भी न करते हैं, न करेंगे और हे शुभे ! जिनकी समता कोई और करनेवाला नहीं है, वे ही [इस समय] तुम्हारे पति हों ॥ ३-५ ॥

इत्युक्त्वा सुचिरं तां वै स्थित्वा दक्षालये पुनः ।
विसृष्टौ तेन संयातौ स्वस्थानं तौ च नारद ॥ ६ ॥
हे नारद ! ऐसा कहकर कुछ दिन दक्षके घर निवासकर हमदोनों उनसे विदा लेकर अपने-अपने स्थानपर चले गये ॥ ६ ॥

दक्षोऽभवच्च सुप्रीतस्तदाकर्ण्य गतज्वरः ।
आददे तनयां स्वां तां मत्वा हि परमेश्वरीम् ॥ ७ ॥
मेरी बात सुनकर दक्ष परम प्रसन्न होकर चिन्तारहित हो गये और अपनी कन्याको परमेश्वरी जानकर उनका बड़ा सत्कार करने लगे ॥ ७ ॥

इत्थं विहारै रुचिरैः कौमारैर्भक्तवत्सला ।
जहाववस्थां कौमारीं स्वेच्छाधृतनराकृतिः ॥ ८ ॥
अपनी इच्छासे मनुष्यशरीर धारण करनेवाली, भक्तवत्सला देवीने मनोहर कौमारोचित विहार करके अपनी कौमार्यावस्था समाप्त की ॥ ८ ॥

बाल्यं व्यतीत्य स्म प्राप्य किञ्चिद्यौवनतां सती ।
अतीव तपसाङ्‌गेन सर्वाङ्‌गेषु मनोहरा ॥ ९ ॥
अपनी तपस्याके प्रभावसे सर्वांगमनोहरा उन सतीने धीरे-धीरे बाल्यावस्था समाप्तकर युवावस्थाको प्राप्त किया ॥ ९ ॥

दक्षस्तां वीक्ष्य लोकेशः प्रोद्‌भिन्नान्तर्वयः स्थिताम् ।
चिन्तयामास भर्गाय कथं दास्य इमां सुताम् ॥ १ ० ॥
लोकेश दक्षप्रजापति उस कन्याको युवावस्थाको प्राप्त हुई देखकर विचार करने लगे कि अपनी इस पुत्रीको शिवके लिये किस प्रकार प्रदान करूँ ॥ १० ॥

अथ सापि स्वयं भर्गं प्राप्तुमैच्छत्तदान्वहम् ।
पितुर्मनोगतिं ज्ञात्वा मातुर्निकटमागता ॥ ११ ॥
पप्रच्छाज्ञां तपोहेतोः शङ्‌करस्य विशालधीः ।
मातुः शिवाय वीरिण्याः सा सती परमेश्वरी ॥ १२ ॥
ततः सती महेशानं पतिं प्राप्तुं दृढव्रता ।
सा तमाराधयामास गृहे मातुरनुज्ञया ॥ १ ३ ॥
इधर, वे सती भी प्रतिदिन शिवको प्राप्त करनेकी इच्छा करने लगीं । पिताके मनोभावको जानकर वे माताके पास आयीं । विशाल बुद्धिवाली उन सती परमेश्वरीने शंकरको प्राप्त करनेकी इच्छासे तप करनेके लिये अपनी माता वीरिणीसे आज्ञा माँगी । तब दृढ़ व्रतवाली वे सती माताकी आज्ञासे महेश्वरको पतिरूपमें प्राप्त करनेके लिये घरमें ही तपस्या करने लगीं ॥ ११-१३ ॥

आश्विने मासि नन्दायां तिथावानर्च भक्तितः ।
गुडौदनैः सलवणैर्हरं नत्वा निनाय तम् ॥ १४ ॥
उन्होंने आश्विनमासको प्रत्येक नन्दा तिथिप्रतिपदा, षष्ठी तथा एकादशीमें गुड़, भात तथा लवणसे भक्तिपूर्वक हरका पूजन किया, इस प्रकार उस मासको बिता दिया ॥ १४ ॥

कार्तिकस्य चतुर्दश्यामपूपैः पायसैरपि ।
समाकीर्णैः समाराध्य सस्मार परमेश्वरम् ॥ १५ ॥
कार्तिकमासकी चतुर्दशीको खीर तथा अपूपसे शिवजीकी आराधनाकर वे उनका स्मरण करने लगीं ॥ १५ ॥

मार्गशीर्षेऽसिताष्टम्यां सतिलैः सयवौदनैः ।
पूजयित्वा हरं काली निनाय दिवसान् सती ॥ १६ ॥
वे मार्गशीर्षके कृष्णपक्षकी अष्टमीको यव, तिल एवं चावलसहित कोलोंसे शिवजीका पूजनकर दिन विताने लगीं ॥ १६ ॥

पौषे तु शुक्लसप्तम्यां कृत्वा जागरणं निशि ।
अपूजयच्छिवं प्रातः कृशरान्नेन सा सती ॥ १७ ॥
वे सती पौषमासके शुक्लपक्षकी सप्तमी तिथिको रात्रि जागरण करके प्रात:काल खिचड़ीसे शिवका पूजन करने लगीं ॥ १७ ॥

माघे तु पौर्णमास्यां स कृत्वा जागरणं निशि ।
आर्द्रवस्त्रा नदीतीरेऽकरोच्छङ्‌करपूजनम् ॥ १८ ॥
माघकी पूर्णिमा तिथिको रात्रिमें जागरणकर प्रात:काल भीगे कपड़े पहनकर वे नदीके किनारे शिवका पूजन करने लगीं ॥ १८ ॥

तपस्यसितभूतायां कृत्वा जागरणं निशि ।
विशेषतः समानर्च शैलूषैः सर्वयामसु ॥ १९ ॥
फाल्गुन कृष्ण चतुर्दशीको रात्रिमें जागरणकर सब प्रहरोंमें बिल्वपत्र तथा बिल्वफलसे शिवकी विशेष पूजा करने लगीं ॥ १९ ॥

चैत्रे शुक्लचतुर्दश्यां पलाशैर्दमनैः शिवम् ।
अपूजयद्दिवारात्रौ संस्मरन् सा निनाय तम् ॥ २० ॥
चैत्र शुक्ल चतुर्दशीको वे सती पलाशपुष्प तथा दवनों [दौनों]-से शिवजीकी पूजा करती थीं और दिन रात उनका स्मरण करती हुई समय व्यतीत करती थीं ॥ २० ॥

माघशुक्लतृतीयायां तिलाहारयवौदनैः ।
पूजयित्वा सती रुद्रं नव्यैर्मासं निनाय तम् ॥ २१ ॥
वैशाख शुक्ल तृतीयाको गव्य, तिलाहार, यव एवं चावलोंसे शिवजीका पूजनकर उस मासको व्यतीत करने लगीं ॥ २१ ॥

ज्येष्ठस्य पूर्णिमायां वै रात्रै सम्पूज्य शङ्‌करम् ।
वसनैर्बृहतीपुष्पैर्निराहारा निनाय तम् ॥ २२ ॥
ज्येष्ठकी पूर्णिमाके दिन निराहार रहकर रात्रिमें वस्त्र एवं भटकटैयाके पुष्पोंसे शिवजीका पूजन करके वे सती उस मासको व्यतीत करने लगीं ॥ २२ ॥

आषाढस्य चतुर्दश्यां शुक्लायां कृष्णवाससा ।
बृहतीकुसुमैः पूजा रुद्रस्याकारि वै तथा ॥ २३ ॥
वे आषाढ़ शुक्ल चतुर्दशीको काले वस्त्र एवं भटकटैयाके पुष्पोंसे शिवजीकी पूजा करने लगीं ॥ २३ ॥

श्रावणस्य सिताष्टम्यां चतुर्दश्यां च सा शिवम् ।
यज्ञोपवीतैर्वासोभिः पवित्रैरप्यपूजयत् ॥ २४ ॥
वे श्रावण शुक्ल अष्टमी तथा चतुर्दशी तिथिको पवित्र यज्ञोपवीत तथा वस्त्रोंसे शिवका पूजन करने लगीं ॥ २४ ॥

भाद्रे कृष्णत्रयोदश्यां पुष्पैर्नानाविधैः फलैः ।
सम्पूज्य च चतुर्दश्यां चकार जलभोजनम् ॥ २५ ॥
भाद्रपद कृष्ण चतुर्दशीको अनेक प्रकारके पुष्पों तथा फलोंसे शिवका पूजन करके वे चतुर्दशी तिथिमें केवल जलका आहार करती थीं ॥ २५ ॥

नानाविधैः फलैः पुष्पैः सस्यैस्तत्कालसम्भवैः ।
चक्रे सुनियताहारा जपन्मासे शिवार्चनम् ॥ २६ ॥
इस प्रकार वे परिमित आहार करके जप करती हुई उन उन कालों में उत्पन्न होनेवाले नाना प्रकारके फल,पुष्प तथा शस्योंद्वारा प्रत्येक महीने शिवार्चन करती थीं ॥ २६ ॥

सर्वमासे सर्वदिने शिवार्चनरता सती ।
दृढव्रताऽभवद्देवी स्वेच्छाधृतनराकृतिः ॥ २७ ॥
अपनी इच्छासे मानवरूप धारण करनेवाली वे सती दृढ़ व्रतसे युक्त होकर सभी महीनोंमें तथा सभी दिनोंमें शिवपूजनमें तत्पर रहने लगीं ॥ २७ ॥

इत्थं नन्दाव्रतं कृत्स्नं समाप्य सुसमाहिता ।
दध्यौ शिवं सती प्रेम्णा निश्चलाऽभूदनन्यधीः ॥ २८ ॥
इस प्रकार नन्दाव्रतको पूर्णरूपसे समाप्त करके भगवान् शिवमें अनन्य भाव रखनेवाली सती एकाग्रचित्त होकर बड़े प्रेमसे भगवान् शिवका ध्यान करने लगी तथा उनके ध्यानमें ही निश्चलभावसे स्थित हो गयीं ॥ २८ ॥

एतस्मिन्नन्तरे देवा मुनयश्चाखिला मुने ।
विष्णुना च पुरस्कृत्य ययुर्द्रष्टुं सतीतपः ॥ २९ ॥
हे मुने ! इसी समय सब देवता और ऋषि भगवान् विष्णुको और मुझको आगे करके सतीकी तपस्या देखनेके लिये गये ॥ २९ ॥

दृष्टागत्य सती देवैर्मूर्ता सिद्धिरिवापरा ।
शिवध्यानमहामग्ना सिद्धावस्थां गता तदा ॥ ३० ॥
वहाँ आकर देवताओंने देखा कि सती मूर्तिमती दूसरी सिद्धिके समान जान पड़ती हैं । वे उस समय भगवान् शिवके ध्यानमें निमग्न थीं और सिद्धावस्थामें पहुँच गयी थीं ॥ ३० ॥

चक्रुः सर्वे सुराः सत्यै मुदा साञ्जलयो नतिम् ।
मुनयश्च नतस्कन्धा विष्ण्वाद्याः प्रीतमानसाः ॥ ३१ ॥
विष्णु आदि समस्त देवताओं तथा मुनियोंने प्रसन्नचित्त होकर दोनों हाथ जोड़कर तथा सिर झुकाकर प्रेमपूर्वक सतीको नमस्कार किया ॥ ३१ ॥

अथ सर्वे सुप्रसन्नाः विष्ण्वाद्याश्च सुरर्षयः ।
प्रशशंसुस्तपस्तस्याः सत्यास्तस्मात्सविस्मयाः ॥ ३२ ॥
इसके बाद अति प्रसन्न श्रीविष्णु आदि सब देवता और मुनिगण आश्चर्यचकित होकर सती देवीकी तपस्याकी [भूरि-भूरि] प्रशंसा करने लगे ॥ ३२ ॥

ततः प्रणम्य तां देवीं पुनस्ते मुनयः सुराः ।
जग्मुर्गिरिवरं सद्यः कैलासं शिववल्लभम् ॥ ३३ ॥
तदनन्तर वे सभी देवता और ऋधिगण सती देवीको पुनः प्रणामकर भगवान् शिवजीके परमप्रिय श्रेष्ठ कैलास पर्वतपर शीघ्र ही चले गये ॥ ३३ ॥

सावित्री सहितश्चाहं सह लक्ष्म्या मुदान्वितः ।
वासुदेवोपि भगवाञ्जगामाथ हरान्तिकम् ॥ ३४ ॥
लक्ष्मीसहित भगवान् विष्णु और सावित्रीसहित मैं भी प्रसन्नतापूर्वक भगवान् शिवके समीप गया ॥ ३४ ॥

गत्वा तत्र प्रभुं दृष्ट्‍वा सुप्रणम्य सुसम्भ्रमाः ।
तुष्टुवुर्विविधैः स्तोत्रैः करौ बद्ध्वा विनम्रकाः ॥ ३५ ॥
वहाँ पहुँचकर आश्चर्यचकित होकर सभी लोगोंने प्रभुका दर्शनकर उन्हें प्रणाम किया और दोनों हाथ जोड़कर अनेक प्रकारके स्तोत्रोंसे वे उनकी स्तुति करने लगे ॥ ३५ ॥

देवा ऊचुः
नमो भगवते तुभ्यं यत एतच्चराचरम् ।
पुरुषाय महेशाय परेशाय महात्मने ॥ ३६ ॥
आदिबीजाय सर्वेषां चिद्‌रूपाय पराय च ।
ब्रह्मणे निर्विकाराय प्रकृतेः पुरुषस्य च ॥ ३७ ॥
देवता बोले-परम पुरुष, महेश्वर परमेश्वर और महान् आत्मावाले, सभी प्राणियोंके आदिवीज, चेतनस्वरूप, परात्पर, ब्रह्मस्वरूप, निर्विकार और प्रकृति तथा पुरुषसे परे उन आप भगवान्को नमस्कार है, जिनसे यह चराचर जगत् उत्पन्न हुआ है ॥ ३६-३७ ॥

य इदं प्रतिपच्येदं येनेदं विचकास्ति हि ।
यस्मादिदं यतश्चेदं यस्येदं त्वं च यत्नतः ॥ ३८ ॥
जो प्रपंचरूपसे स्वर्य सृष्टिस्वरूप हैं तथा जिनकी सत्तासे समस्त संसार भासित हो रहा है, जिनके द्वारा यह जगत् उत्पन्न हुआ है, जिनके अधीन यह समस्त जगत् है, जिनका यह सब कुछ है ॥ ३८ ॥

योस्मात्परस्माच्च परो निर्विकारी महाप्रभुः ।
ईक्षते यः स्वात्मनीदं तं नताः स्म स्वयम्भुवम् ॥ ३९ ॥
जो इस जगत्के बाहर तथा भीतर व्याप्त हैं, जो निर्विकार और महाप्रभु हैं, जो अपनी आत्मामें ही इस समस्त विश्वको देखते हैं, उन स्वयम्भू परमेश्वरको हमलोग नमस्कार कर रहे हैं ॥ ३९ ॥

अविद्धदृक् परः साक्षी सर्वात्माऽनेकरूपधृक् ।
आत्मभूतः परब्रह्म तपन्तं शरणं गताः ॥ ४० ॥
जिनकी दृष्टि कही नहीं रुकती, जो परात्पर, सभी प्राणियोंके साक्षी, सर्वात्मा, अनेक रूपोंको धारण करनेवाले, आत्मस्वरूप, परब्रह्म तथा तप करनेवाले हैं, हमलोग उनकी शरणमें आये हैं ॥ ४० ॥

न यस्य देवा ऋषयः सिद्धाश्च न विदुः पदम् ।
कः पुनर्जन्तुरपरो ज्ञातुमर्हति वेदितुम् ॥ ४१ ॥
दिदृक्षवो यस्य पदं मुक्तसङ्‌गाः सुसाधवः ।
चरितं सुगतिर्नस्त्वं सलोकव्रतमव्रणम् ॥ ४२ ॥
देवता, ऋषि तथा सिद्ध भी जिनके पदको नहीं जानते हैं तो फिर अन्य प्राणी उनको किस प्रकार जान सकते हैं ? और किस प्रकार प्राप्त कर सकते हैं ? जिनको देखनेके लिये मुक्तसंग साधुजन ब्रह्मचर्यादि व्रतोंका आचरण करते हैं, वे आप हमारी उत्तम गति हैं ॥ ४१-४२ ॥

मज्जन्मादि विकारा नो विद्यन्ते केऽपि दुःखदा ।
तथापि मायया त्वं हि गृह्णासि कृपया च तान् ॥ ४३ ॥
हे प्रभो ! दुःख देनेवाले जन्मादि कोई भी विकार आपमें नहीं होते, फिर भी आप अपनी मायासे कृपापूर्वक उन्हें ग्रहण करते हैं । ४३ ॥

तस्मै नमः परेशाय तुभ्यमाश्चर्यकर्मणे ।
नमो गिरां विदूराय ब्रह्मणे परमात्मने ॥ ४४ ॥
आश्चर्यमय कर्म करनेवाले उन आप परमात्माको नमस्कार है । वाणीसे सर्वथा परे आप परब्रह्म परमात्माको नमस्कार है ॥ ४४ ॥

अरूपायोरुरूपाय परायानन्तशक्तये ।
त्रिलोकपतये सर्वसाक्षिणे सर्वगाय च ॥ ४५ ॥
नम आत्मप्रदीपाय निर्वाणसुखसम्पदे ।
ज्ञानात्मने नमस्तेऽस्तु व्यापकायेश्वराय च ॥ ४६ ॥
बिना रूपके होते हुए भी बहुत रूपोंवाले, परात्पर, अनन्तशक्तिसे समन्वित, त्रिलोकपति, सर्वसाक्षी तथा सर्वव्यापीको नमस्कार है । स्वयं प्रकाशमान, निर्वाणसुख तथा सम्पत्तिस्वरूप, ज्ञानात्मा तथा व्यापक आप ईश्वरको नमस्कार है ॥ ४५-४६ ॥

नैष्कर्म्येण सुलभ्याय कैवल्यपतये नमः ।
पुरुषाय परेशाय नमस्ते सर्वदाय च ॥ ४७ ॥
निष्काम कर्मके द्वारा प्राप्त होनेवाले कैवल्य पतिको नमस्कार है । परम पुरुष, परमेश्वर तथा सब कुछ देनेवाले आप प्रभुको नमस्कार है ॥ ४७ ॥

क्षेत्रज्ञायात्मरूपाय सर्वप्रत्ययहेतवे ॥ ४८ ॥
सर्वाध्यक्षाय महते मूलप्रकृतये नमः ।
पुरुषाय परेशाय नमस्ते सर्वदाय च ॥ ४९ ॥
क्षेत्रज्ञ, आत्मस्वरूप, सभी प्रत्ययोंके हेतु, सबके पति, महान् तथा मूलप्रकृतिको नमस्कार है । पुरुष, परेश तथा सब कुछ प्रदान करनेवाले आप [परमात्मा]-को नमस्कार है ॥ ४८-४९ ॥

त्रिनेत्रायेषुवक्त्राय सदाभासाय ते नमः ।
सर्वेन्द्रियगुणद्रष्ट्रे निष्कारण नमोस्तु ते ॥ ५० ॥
हे कारणरहित ! त्रिनेत्र, पाँच मुखवाले तथा सर्वदा ज्योतिःस्वरूप ! आपको नमस्कार है । सभी इन्द्रियों और गुणोंको देखनेवाले आप परमात्माको नमस्कार है ॥ ५० ॥

त्रिलोककारणायाथापवर्गाय नमो नमः ।
अपवर्गप्रदायाशु शरणागततारिणे ॥ ५१ ॥
सर्वाम्नायागमानां चोदधये परमेष्ठिने ।
परायणाय भक्तानां गुणानां च नमोऽस्तु ते ॥ ५२ ॥
तीनों लोकोंके कारण, मुक्तिस्वरूप, मोक्ष प्रदान करनेवाले, शीघ्र ही शरणागतको तारनेवाले, आम्नाय [वेद] तथा आगमशास्त्रके समुद्र, परमेष्ठी तथा भक्तोंके आश्रयरूप आप प्रभुको नमस्कार है ॥ ५१-५२ ॥

नमो गुणारणिच्छन्नचिदूष्माथ महेश्वर ।
मूढदुष्प्राप्तरूपाय ज्ञानिहृद्वासिने सदा ॥ ५३ ॥
पशुपाशविमोक्षाय भक्तसन्मुक्तिदाय च ।
स्वप्रकाशाय नित्यायाव्ययायाजस्रसंविदे ॥ ५४ ॥
प्रत्यग्द्रष्टेऽविकाराय परमैश्वर्य धारिणे ।
हे महेश्वर ! आप गुणरूपी अरणीसे आच्छन्न, चित्स्वरूप, अग्निरूप, मूखोंके द्वारा प्राप्त न होनेवाले, ज्ञानियोंके हृदयमें सदा निवास करनेवाले, संसारी जीवोंके बन्धनको काटनेवाले, उत्तम भक्तोंको मुक्ति प्रदान करनेवाले, स्वप्रकाशस्वरूप, नित्य, अव्यय, निरन्तर ज्ञानस्वरूप, प्रत्यक्ष द्रष्टा, अविकारी तथा परम ऐश्वर्य धारण करनेवाले हैं, आप प्रभुको नमस्कार है । ५३-५४ १/२ ॥

यं भजन्ति चतुर्वर्गं कामयन्तीष्टसद्‌गतिम् ॥
सोऽभूदकरुणस्त्वं नः प्रसन्नो भव ते नमः ॥ ५५ ॥
लोग धर्म-अर्थ-काम-मोक्षके लिये जिनका भजन करते हैं तथा जिनसे अपनी सद्‌गति चाहते हैं, ऐसे [हे प्रभो !] आप हम सभीके लिये दयारहित कैसे हो गये ? हमपर प्रसन्न हों, आपको नमस्कार है ॥ ५५ ॥

एकान्ततः कञ्चनार्थं भक्ता वाञ्छन्ति यस्य न ।
केवलं चरितं ते ते गायन्ति परमङ्‌गलम् ॥ ५६ ॥
आपके अनन्य भक्त आपसे किसी अन्य अर्थकी अपेक्षा नहीं करते हैं, वे तो केवल आपके मंगलस्वरूप चरित्रको ही गाया करते हैं ॥ ५६ ॥

अक्षरं परमं ब्रह्मतमव्यक्ताकृतिं विभुम् ।
अध्यात्मयोगगम्यं त्वां परिपूर्णं स्तुमो वयम् ॥ ५७ ॥
अविनाशी, परब्रह्म, अव्यक्तस्वरूपवाले, व्यापक, अध्यात्म तथा योगसे जाननेयोग्य तथा परिपूर्ण आप प्रभुकी हमलोग स्तुति करते हैं ॥ ५७ ॥

अतीन्द्रियमनाधारं सर्वाधारमहेतुकम् ।
अनन्तमाद्यं सूक्ष्मं त्वां प्रणमामोऽखिलेश्वरम् ॥ ५८ ॥
हे अखिलेश्वर ! इन्द्रियोंसे परे, स्वयं आधाररहित, सबके आश्रय, हेतुरहित, अनन्त, आद्य और सूक्ष्म आप प्रभुको हम सभी प्रणाम करते हैं ॥ ५८ ॥

हर्यादयोऽखिला देवास्तथा लोकाश्चराचराः ।
नामरूपविभेदेन फल्ग्व्या च कलया कृताः ॥ ५९ ॥
आपने अपनी तुच्छ कलामात्रसे नामरूपके द्वारा विष्णु आदि सभी देवताओं तथा इस चराचर जगत्की [अलग-अलग] सृष्टि की है ॥ ५९ ॥

यथार्चिषोऽग्नेः सवितुर्यान्ति निर्यान्ति वाऽसकृत् ।
गभस्तयस्तथायं वै प्रवाहो गौण उच्यते ॥ ६० ॥
जैसे अग्निकी चिनगारियाँ तथा सूर्यकी किरणे बार-बार निकलती हैं और फिर उन्होंमें लीन हो जाती हैं, उसी प्रकार सृष्टिका यह प्रवाह त्रिगुणात्मक कहा जाता है ॥ ६० ॥

न त्वं देवोऽसुरो मर्त्यो न तिर्यङ् न द्विजः प्रभो ।
न स्त्री न षण्ढो न पुमानकुर्याः सदसन्न किञ्चन ॥ ६१ ॥
निषेधशेषःसर्वं त्वं विश्वकृद्विश्वपालकः ।
विश्वात्मा विश्वलयकृत् प्रणताः स्मस्तमीश्वरम् ॥ ६२ ॥
हे प्रभो ! आप न देवता हैं, न असुर हैं, न मनुष्य हैं, न पक्षी हैं, न द्विज हैं, न स्त्री हैं, न पुरुष हैं, न नपुंसक हैं; यहाँतक कि सत् असत् कुछ भी नहीं हैं । श्रुतियोंके निषेधसे जो शेष बचता है, वही निषेध-स्वरूप आप हैं । आप विश्वकी उत्पत्ति करनेवाले, विश्वके पालक, विश्वका लय करनेवाले तथा विश्वात्मा हैं, उन ईश्वरको हम सभी प्रणाम करते हैं । ६१-६२ ॥

योगरन्धितकर्माणो यं प्रपश्यन्ति योगिनः ।
योगसम्भाविते चित्ते योगेशं त्वां नता वयम् ॥ ६३ ॥
योगसे दग्ध हुए कर्मवाले योगीलोग अपने योगासक्त चितमें जिन्हें देखते हैं, ऐसे आप योगेश्वरको हमलोग नमस्कार करते हैं । ६३ ॥

नमोऽस्तु तेऽसह्यवेग शक्तित्रय त्रयीमय ।
नमः प्रसन्नपालाय नमस्ते भूरिशक्तये ॥ ६४ ॥
हे तीनों शक्तियोंसे सम्पन्न असह्य वेगवाले ! हे त्रयीमय ! आपको नमस्कार है । अनन्त शक्तियोंसे युक्त तथा शरणागतोंकी रक्षा करनेवाले आपको नमस्कार है ॥ ६४ ॥

कदिन्द्रियाणां दुर्गेशानवाप्य परवर्त्मने ।
भक्तोद्धाररतायाथ नमस्ते गूढवर्चसे ॥ ६५ ॥
यच्छक्त्याऽहं धियात्मानं हन्त वेद न मूढधी ।
तं दुरत्ययमाहात्म्यं त्वां नतः स्मो महाप्रभुम् ॥ ६६ ॥
हे दुर्गेश ! दूषित इन्द्रियवालोंके लिये आप सर्वथा दुष्प्राप्य हैं । क्योंकि आपको प्राप्त करनेका मार्ग ही दूसरा है । सदा भक्तोंके उद्धारमें तत्पर रहनेवाले तथा गुप्त शक्तिसे सम्पन्न आप प्रभुको नमस्कार है । जिनकी मायाशक्तिके कारण अहंबुद्धिसे युक्त मूर्ख अपने स्वरूपको नहीं जान पाता है, उन दुरत्यय महिमावाले आप महाप्रभुको हम नमस्कार करते हैं । ६५-६६ ॥

ब्रह्मोवाच
इति स्तुत्वा महादेवं सर्वे विष्ण्वादिकाः सुराः ।
तूष्णीमासन्प्रभोरग्रे सद्‌भक्तिनतकन्धराः ॥ ६७ ॥
ब्रह्माजी बोले-[हे नारद !] इस प्रकार महादेवजीकी स्तुति करके मस्तक झुकाये हुए विष्णु आदि सभी देवता उत्तम भक्तिसे युक्त हो प्रभु शिवजीके आगे चुपचाप खड़े हो गये ॥ ६७ ॥

इति श्रीशिवमहापुराणे द्वितीयायां रुद्रसंहितायां
द्वितीये सतीखण्डे नन्दाव्रतविधानशिवस्तुतिवर्णनं नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥
इस प्रकार श्रीशिवमहापुराणके अन्तर्गत द्वितीय रुद्रसहिताके द्वितीय सतीखण्डमें नन्दावतविधि तथा शिवस्तुतिवर्णन नामक पन्द्रहवां अध्याय पूर्ण हुआ ॥ १५ ॥



श्रीगौरीशंकरार्पणमस्तु


GO TOP