नरकलोकवर्णनम्

चित्रगुप्त उवाच -
भो भो दुष्कृतकर्म्माणः पर द्रव्यापहारकाः ।
गर्विता रूपवीर्येण परदारावमर्दकाः ॥ १ ॥
यस्त्वयं क्रियते कर्म तदिदं भुज्यते पुनः ।
तत्किमात्मोपघातार्थं भवद्‌भिर्दुष्कृतं कृतम् ॥ २ ॥
इदानीं किं प्रलप्यध्वे पीड्यमानाः स्वकर्मभिः ।
भुज्यन्तां स्वानि कर्म्माणि नास्ति दोषो हि कस्यचित् ॥ ३ ॥

सनत्कुमार उवाच -
एवं ते पृथिवीपालाः संप्राप्तास्तत्समीपतः ।
स्वकीयैः कर्म्मभिघौरैर्दुष्कर्म्मबलदर्पिणः ॥ ४ ॥
तानपि क्रोधसंयुक्तश्चित्रगुप्तो महाप्रभुः ।
संशिक्षयति धर्मज्ञो यमराजानुशिक्षया ॥ ५ ॥

चित्रगुप्त उवाच -
भो भो नृपा दुराचाराः प्रजा विध्वंसकारिणः ।
अल्पकालस्य राज्यस्य कृते किं दुष्कृतं कृतम् ॥ ६ ॥

राज्यभोगेन मोहेन बलादन्यायतः प्रजाः ।
यद्दण्डिताः फलं तस्य भुज्यतामधुना नृपाः ॥ ७ ॥

क्व तद्राज्यं कलत्रं च यदर्थमशुभं कृतम् ।
तत्सर्वं संपरित्यज्य यूयमेकाकिनः स्थिताः ॥ ८ ॥

पश्यामि तद्‌बलं नष्टं येन विध्वंसिताः प्रजाः ।
यमदूतैर्योज्यमाना अधुना कीदृशं भवेत् ॥ ९ ॥

सनत्कुमार उवाच -
एवं बहुविधैर्वाक्यैरुपलब्धा यमेन ते ।
स्वानि कर्माणि शोचन्ति तूष्णीं तिष्ठन्ति पार्थिवाः ॥ १० ॥

इति कर्म्म समुद्दिश्य नृपाणां धर्म्मराड्यमः ।
तत्पापपङ्‌कशुद्ध्यर्थमिदं दूतान्ब्रवीति च ॥ ११ ॥

यमराज उवाच -
भोभोश्चण्ड महाचंड गृहीत्वा नृपतीन्बलात् ।
नियमेन विशुद्यध्वं क्रमेण नरकाग्निषु ॥ १२ ॥

सनत्कुमार उवाच -
ततः शीघ्रं समादाय नृपान्सङ्‌गृह्य पादयोः ।
भ्रामयित्वा तु वेगेन निक्षिप्योर्ध्वं प्रगृह्य च ॥ १३ ॥
सर्वप्रायेण महतातीव तप्ते शिलातले ।
आस्फालयन्ति तरसा वज्रेणेव महाद्रुमान् ॥ १४ ॥

ततः सरक्तं श्रोत्रेण स्रवते जर्जरीकृतः ।
निः संज्ञः स सदा देही निश्चेष्टः संप्रजायते ॥ १५ ॥
ततः स वायुना स्पृष्टः सतैरुज्जीवितः पुनः ।
ततः पापविशुद्ध्यर्थं क्षिपन्ति नरकार्णवे ॥ १६ ॥

अष्टाविंशतिसंख्याभिः क्षित्यधः सप्तकोटयः ।
सप्तमस्य तलस्यान्ते घोरे तमसि संस्थितः ॥ १७ ॥

घोराख्या प्रथमा कोटिः सुघोरा तदधः स्थिता ।
अतिघोरा महाघोरा घोररूपा च पञ्चमी ॥ १८ ॥
षष्ठी तलातलाख्या च सप्तमी च भयानका ।
अष्टमी कालरात्रिश्च नवमी च भयोत्कटा ॥ १९ ॥
दशमी तदधश्चण्डा महाचण्डा ततोऽप्यधः ।
चण्डकोलाहला चान्या प्रचण्डा चण्डनायिका ॥ २० ॥
पद्मा पद्मावती भीता भीमा भीषणनायिका ।
कराला विकराला च वज्राविंशतिमा स्मृता ॥ २१ ॥
त्रिकोणा पञ्चकोणा च सुदीर्घा चाखिलार्तिदा ।
समा भीमबला भोग्रा दीप्तप्रायेति चान्तिमी ॥ २२ ॥
इति ते नामतः प्रोक्ता घोरा नरककोटयः ।
अष्टाविंशतिरेवैताः पापानां यातनात्मिकाः ॥ २३ ॥

तासां क्रमेण विज्ञेयाः पञ्च पञ्चैव नायकाः ।
प्रत्येकं सर्वकोटीनां नामतः संनिबोधत ॥ २४ ॥
रौरवः प्रथमस्तेषां रुवन्ते यत्र देहिनः ।
महारौरवपीडाभिर्महान्तोऽपि रुदन्ति च ॥ २५ ॥
ततः शीतं तथा चोष्णं पञ्चाद्या नायकाः स्मृताः ।
सुघोरस्तु महातीक्ष्णस्तथा संजीवनः स्मृतः ॥ २६ ॥
महातमो विलोमश्च विलोपश्चापि कंटक ।
तीव्रवेगः करालश्च विकरालः प्रकंपनः ॥ २७ ॥
महावक्रश्च कालश्च कालसूत्रः प्रगर्जनः ।
सूचीमुखः सुनेतिश्च खादकः सुप्रपीडनः ॥ २८ ॥
कुम्भीपाकसुपाकौ च क्रकचश्चातिदारुणः ।
अङ्‌गारराशिभवनं मेरुरसृक्प्रहितस्ततः ॥ २९ ॥
तीक्ष्णतुण्डश्च शकुनिर्महासंवर्तकः क्रतुः ।
तप्तजन्तुः पङ्‌कलेपः प्रतिमांसस्त्रपूद्‌भवः ॥ ३० ॥
उच्छ्वासः सुनिरुच्छ्वासो सुदीर्घः कूटशाल्मलिः ।
दुरिष्टः सुमहावादः प्रवादः सुप्रतापनः ॥ ३१ ॥
ततो मेघो वृषः शाल्मः सिंहव्याघ्रगजाननाः ।
श्वसूकराजमहिषघूककोकवृकाननाः ॥ ३२ ॥
ग्राहकुंभीननक्राख्या ः सर्पकूर्माख्यवायसाः ।
गृध्रोलूकहलोकाख्याः शार्दूलक्रथकर्कटाः ॥ ३३ ॥
मंडूकाः पूतिवक्त्राश्च रक्ताक्षः पूतिमृत्तिकाः ।
कणधूम्रस्तथाग्निश्च कृमिगन्धिवपुस्तथा ॥ ३४ ॥
अग्नीध्रश्चाप्रतिष्ठश्च रुधिराभः श्वभोजनः ।
लाला भेक्षान्त्रभक्षौ च सर्वभक्षः सुदारुणः ॥ ३५ ॥
कंटकः सुविशालश्च विकटः कटपूतनः ।
अंबरीषः कटाहश्च कष्टा वैतरणी नदी ॥ ३६ ॥
सुतप्तलोहशयन एकपादः प्रपूरणः ।
असितालवनं घोरमस्थिभङ्‌गः सुपूरणः ॥ ३७ ॥
विलातसोऽसुयन्त्रोऽपि कूटपाशः प्रमर्दनः ।
महाचूर्ण्णो सुचूर्ण्णोऽपि तप्तलोहमयं तथा ॥ ३८ ॥
पर्वतः क्षुरधारा च तथा यमलपर्वतः ।
मूत्रविष्ठाश्रुकूपश्च क्षारकूपश्च शीतलः ॥ ३९ ॥
मुसलोलूखलं यन्त्रं शिलाशकटलाङ्‌गलम् ।
तालपत्रासिगहनं महाशकटमण्डपम् ॥ ४० ॥
संमोहमस्थिभङ्‌गश्च तप्तश्चलमयो गुडम् ।
बहुदुखं महाक्लेशः कश्मलं समलं मलात् ॥ ४१ ॥
हालाहलो विरूपश्च स्वरूपश्च यमानुगः ।
एकपादस्त्रिपादश्च तीव्रश्चाचीवरं तमः ॥ ४२ ॥
अष्टाविंशतिरित्येते क्रमशः पञ्चपञ्चकम् ।
कोटीनामानुपूर्व्येण पञ्च पञ्चैव नायकाः ॥ ४३ ॥

रौरवाय प्रबोध्यन्ते नरकाणां शतं स्मृतम् ।
चत्वारिंशच्छतं प्रोक्तं महानरकमण्डलम् ॥ ४४ ॥
इति ते व्यास संप्रोक्ता नरकस्य स्थितिर्मया ।
प्रसंख्यानाच्च वैराग्यं शृणु पापगतिं च ताम् ॥ ४५ ॥

इति श्रीशिवमहापुराणे पञ्चम्यामुमासंहितायां
नरकलोकवर्णनं नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥