![]() |
॥ श्रीगणेशाय नमः श्रीगौरीशंकराभ्यां नमः ॥
॥ श्रीशिवमहापुराणम् ॥ पञ्चमी उमासंहितायां
दशमोऽध्यायः नरकगतिभोगवर्णनम्
नरकविशेषमें दुःखवर्णन सनत्कुमार उवाच - मिथ्यागमं प्रवृत्तस्तु द्विजिह्वाख्ये च गच्छति । जिह्वार्द्धकोशविस्तीर्णहलैस्तीक्ष्णः प्रपीड्यते ॥ १ ॥ निर्भर्त्सयति यः क्रूरो मातरं पितरं गुरुम् । विष्ठाभिः कृमिमिश्राभिर्मुखमापूर्य हन्यते ॥ २ ॥ सनत्कुमार बोले-हे व्यासजी ! मिथ्या शास्त्रमें प्रवृत्त व्यक्ति द्विजिल नामक नरकमें जाता है, जहाँ जिह्वाके समान पतले, आधे कोशके विस्तारवाले तथा तीखे फालोवाले हलोंसे उसे विशेष पीड़ा पहुँचायी जाती है । जो क्रूर मनुष्य माता-पिता एवं गुरुको झिड़कता है, उसके मुखको कीड़ोंसे युक्त विष्ठासे भरकर उसे पीटा जाता है ॥ १-२ ॥ ये शिवायतनारामवापीकूपतडागकान् । विद्रवन्ति द्विजस्थानं नरास्तत्र रमन्ति च ॥ ३ ॥ कामायोद्वर्तनाभ्यङ्ग स्नानपानाम्बुभोजनम् । क्रीडनं मैथुनं द्यूतमाचरन्ति मदोद्धता ॥ ४ ॥ पेचिरे विविधैर्घेरैरिक्षुयन्त्रादिपीडनैः । निरयाग्निषु पच्यन्ते यावदाभूतसंप्लवम् ॥ ५ ॥ जो मनुष्य शिवमन्दिर, बगीचा, बावली, कूप, तड़ाग तथा ब्राह्मणोंके स्थानको नष्ट करते हैं और वहाँ विहार करते हैं, जो लोग कामके निमित्त मदोन्मत्त होकर वहाँ तेल-मालिश, उबटन, स्नान, [मद्यादिका] पान, जल (अविधिपूर्वक जलका पान), भोजन, क्रीड़ा, मैथुन तथा द्यूतका सेवन करते हैं, वे अनेक प्रकारके घोर इक्षुयन्त्र (कोल्हू) आदिसे पीड़ितकर दुखी किये जाते हैं और प्रलयकालपर्यन्त नरककी अग्नियोंमें पकते रहते हैं ॥ ३-५ ॥ तेन तेनैव रूपेण ताड्यते पारदारिकाः । गाढमालिङ्ग्य ते नारीं सुतप्तां लोहनिर्मिताम् ॥ ६ ॥ पूर्वाकाराश्च पुरुषाः प्रज्वलन्ति समन्ततः । दुश्चारिणीं स्त्रियं गाढमालिङ्गन्ति रुदन्ति च ॥ ७ ॥ मरस्त्रीगमन करनेवाले उसी रूपसे पीड़ित किये जाते हैं । वे पुरुष अतितप्त लोहनिर्मित नारीका पूर्ववत् आकार धारणकर दृढ़तापूर्वक आलिंगन करके सभी ओरसे जलते हैं । इस प्रकार वे व्यभिचारिणी स्त्रीका दृढ़तापूर्वक आलिंगन करते हैं और [जोर-जोरसे चिल्लाचिल्लाकर] रोते हैं ॥ ६-७ ॥ ये शृण्वन्ति सतां निंदां तेषां कर्णप्रपूरणम् । अग्निवर्णैरयःकीलैस्तप्तैस्ताम्रादिनिर्मितैः ॥ ८ ॥ त्रपुसीसारकूटाद्भिः क्षीरेण च पुनःपुनः । सुतप्ततीक्ष्णतैलेन वज्रलेपेन वा पुनः ॥ ९ ॥ क्रमादापूर्यकर्णांस्तु नरकेषु च यातनाः । अनुक्रमेण सर्वेषु भवन्त्येताः समन्ततः ॥ १० ॥ जो लोग सज्जनोंकी निन्दा सुनते रहते हैं, उनके कानोंमें अग्निके समान वर्णवाली लोहेकी कीलें तथा ताम्र आदिसे निर्मित तप्त कीलें ठोंक दी जाती हैं और फिर पिघले हुए राँगा, सीसा एवं पीतलसे तथा तप्त दूध, तप्त तीक्ष्ण तेल अथवा वज्रलेपसे क्रमशः उनके कानोंको भरकर नरकोंमें क्रमानुसार चारों ओरसे उन्हें यातनाएँ दी जाती हैं ॥ ८-१० ॥ सर्वेन्द्रियाणामप्येवं क्रमात्पापेन यातनाः । भवन्ति घोराः प्रत्येकं शरीरेण कृतेन च ॥ ११ ॥ स्पर्शदोषेण ये मूढाः स्पृशन्ति च परस्त्रियम् । तेषां करोऽग्निवर्णाभिः पांशुभिः पूर्यते भृशम् ॥ १२ ॥ तेषां क्षारादिभिः सर्वैः शरीरमनुलिप्यते । यातनाश्च महाकष्टाः सर्वेषु नरकेषु च ॥ १३ ॥ इसी प्रकार प्रत्येक शरीरसे किये गये पापके कारण क्रमसे सभी इन्द्रियोंकी भी घोर यातनाएँ होती हैं । जो मूढ़ दूसरेकी स्वीका [सकाम भावसे] स्पर्श करते हैं, उस स्पर्शदोषके कारण उनके हाथ अग्निके समान दहकती हुई बालुओंसे भर दिये जाते हैं । उनके शरीरपर सभी क्षारपदार्थोका लेप कर दिया जाता है और सभी नरकोंमें महान् कष्ट देनेवाली यातनाएँ दी जाती हैं ॥ ११-१३ ॥ कुर्वन्ति पित्रोर्भृकुटिं करनेत्राणि ये नरा । वक्त्राणि तेषां सान्तानि कीर्यन्ते शङ्कुभिर्दृढम् ॥ १४ ॥ यैरिन्द्रियैर्नरा ये च कुर्वन्ति परस्त्रियम् । इन्द्रियाणि च तेषां वै विकुर्वन्ति तथैव च ॥ १५ ॥ जो मनुष्य अपने माता-पिताको टेढ़ी भृकुटीसे देखते हैं, उनकी ओर हाथ उठाते हैं, उन्हें आँख दिखाते हैं, उनके मुख लोहेके शंकुओंसे दृढ़तापूर्वक अन्ततक (चिरकालपर्यन्त) छेदे जाते हैं । जो मनुष्य जिन इन्द्रियोंसे परायी स्त्रीको दूषित करते हैं, उनकी उन इन्द्रियोंको वैसे ही विकृत कर दिया जाता है ॥ १४-१५ ॥ परदारांश्च पश्यन्ति लुब्धाः स्तब्धेन चक्षुषा । सूचीभिश्चाग्निवर्णाभिस्तेषां नेत्रप्रपूरणम् ॥ १६ ॥ क्षाराद्यैश्च क्रमात्सर्वा इहैव यमयातनाः । भवन्ति मुनिशार्दूल सत्यंसत्यं न संशयः ॥ १७ ॥ जो लुब्ध होकर अपलक दृष्टिसे दूसरेकी स्त्रियोंको देखते हैं, उनके नेत्रोंको अग्निके जैसी सूइयोंसे तथा क्षार आदि पदार्थोसे भर दिया जाता है । हे मुनिशार्दूल ! क्रमसे यहाँ ये यमयातनाएँ दी जाती हैं । यह सत्य है, सत्य है, इसमें संशय नहीं ॥ १६-१७ ॥ देवाग्निगुरुविप्रेभ्यश्चानिवेद्य प्रभुंजते । लोहकीलशतैस्तप्तैस्तज्जिह्वास्यं च पूर्यते ॥ १८ ॥ जो देवता, अग्नि, गुरु एवं ब्राह्मणों को बिना दिये ही खा लेता है, उसकी जीभ तथा मुख लौहनिर्मित तथा तपी हुई सैकड़ों कीलोंसे भर दिये जाते हैं ॥ १८ ॥ ये देवारामपुष्पाणि लोभात्सङ्गृह्य पाणिना । जिघ्रन्ति च नरा भूयः शिरसा धारयन्ति च ॥ १९ ॥ आपूर्यते शिरस्तेषां तप्तैर्लोहस्य शङ्कुभिः । नासिका वातिबहुलैस्ततः क्षारादिभिर्भृशम् ॥ २० ॥ जो मनुष्य देवताके लिये लगाये गये उद्यानके फूलोंको लोभवश हाथसे तोड़कर सूंघते हैं और पुनः सिरपर धारण करते हैं, उनके सिरपर लोहेकी तपी हुई कीलें ठोंक दी जाती हैं और उनकी नाक अत्यधिक क्षार आदि पदार्थोसे पूर्णतः भर दी जाती है ॥ १९-२० ॥ ये निंदन्ति महात्मानं वाचकं धर्म्मदेशिकम् । देवाग्निगुरुभक्तांश्च धर्मशास्त्रं च शाश्वतम् ॥ २१ ॥ तेषामुरसि कण्ठे च जिह्वायां दन्तसन्धिषु । तालुन्योष्ठे नासिकायां मूर्ध्नि सर्वाङ्गसन्धिषु ॥ २२ ॥ अग्निवर्णास्तु तप्ताश्च त्रिशाखा लोहशङ्कवः । आखिद्यन्ते च बहुशः स्थानेष्वेतेषु मुद्गरैः ॥ २३ ॥ ततः क्षारेण दीप्तेन पूर्यते हि समं ततः । यातनाश्च महत्यो वै शरीरस्याति सर्वतः ॥ २४ ॥ अशेषनरकेष्वेव क्रमन्ति क्रमशः पुनः । जो लोग महात्मा, कथावाचक, धर्मोपदेशक, देवता, अग्नि, गुरु, भक्त तथा सनातन धर्मशास्त्रकी निन्दा करते हैं, उनके हृदय, कण्ठ, जिला, दाँत, मसूढ़ों, तालु, ओठ, नासिका, मस्तक तथा समस्त अंगोंके सन्धिस्थलोंपर तीन फालवाले अग्निके समान लाल, तप्त लोहशंकु मुद्गरोंसे ठोंके जाते हैं । उसके बाद सभी जगह दीप्त क्षारसे लेप किया जाता है, इस प्रकार हर तरहसे शरीरकी महती यातनाएँ पाते हुए वे क्रमशः सम्पूर्ण नरकोंमें घूमते रहते हैं । २१-२४.५ ॥ ये गृह्णन्ति परद्रव्यं पद्भ्यां विप्रं स्पृशन्ति च ॥ २५ ॥ शिवोपकरणं गां च ज्ञानादिलिखितं च यत् । हस्तपादादिभिस्तेषामापूर्यन्ते समन्ततः ॥ २६ ॥ नरकेषु च सर्वेषु विचित्रा देहयातनाः । भवन्ति बहुशः कष्टाः पाणिपादसमुद्भवाः ॥ २७ ॥ जो लोग दूसरेका द्रव्य लेते हैं, पैरोंसे ब्राह्मणोंको छूते हैं और शिवको पूजा-सम्बन्धी वस्तु, गाय तथा ज्ञानमय शास्त्रोंको [अपवित्र] हाथों तथा [अवज्ञापूर्वक] पैर आदिसे छूते हैं, उनके हाथ एवं पैरोंमें लोहेकी कीलें ठोंकी जाती हैं । इसी प्रकार सभी नरकोंमें हार्थों एवं पैरोंसे सम्बन्धित विचित्र तथा कष्टकारक बहुतसी यातनाएँ प्राप्त होती हैं ॥ २५-२७ ॥ शिवायतनपर्यन्ते देवारामेषु कुत्रचित् । समुत्सृजन्ति ये पापाः पुरीषं मूत्रमेव च ॥ २८ ॥ तेषां शिश्नं सवृषणं चूर्ण्यते लोहमुद्गरैः । सूचीभिरग्निवर्णाभिस्कथा त्वापूर्यते पुनः ॥ २९ ॥ ततः क्षारेण महता तीव्रेण च पुनः पुनः । द्रुतेन पूर्यते गाढं गुदे शिश्ने च देहिनः ॥ ३० ॥ जो पापी शिवमन्दिरकी सीमामें तथा देवताओंके लिये लगाये गये उद्यानोंमें मल-मूत्रका त्याग करते हैं, उनके वृषण तथा मूत्रेन्द्रियको लोहेके मुद्गरोंसे चूर-चूर कर दिया जाता है और पुनः अग्निके सदृश तप्त सइयोंको उसमें भर दिया जाता है, उसके अनन्तर शीघ्र ही उस जीवकी गुदा एवं शिश्नमें अत्यन्त तीक्ष्ण क्षार पदार्थ अच्छी तरहसे बार-बार भरा जाता है, जिससे मन एवं सभी इन्द्रियोंमें [बड़ी तीव्र] वेदना होती है ॥ २८-३० ॥ मनः सर्वेन्द्रियाणां च यस्मा द्दुःखं प्रजायते । धने सत्यपि ये दानं न प्रयच्छन्ति तृष्णया ॥ ३१ ॥ अतिथिं चावमन्यते काले प्राप्ते गृहाश्रमे । तस्मात्ते दुष्कृतं प्राप्य गच्छन्ति निरयेऽशुचौ ॥ ३२ ॥ जो [मनुष्य] धन होनेपर भी लोभवश दान नहीं करते हैं और भोजनकालमें घरपर आये हुए अतिथिका अपमान करते हैं, इस कारणसे वे पापके भागी होकर अपवित्र नरकमें जाते हैं ॥ ३१-३२ ॥ येऽन्नं दत्त्वा हि भुंजन्ति न श्वभ्यः सह वायसैः । तेषां च विवृतं वक्त्रं कीलकद्वयताडितम् ॥ ३३ ॥ कृमिभिः प्राणिभिश्चोग्रैर्लोहतुण्डैश्च वायसैः । उपद्रवैर्बहुविधैरुग्रैरन्तः प्रपीड्यते ॥ ३४ ॥ जो लोग कौवों तथा कुत्तोंको अन्न न देकर [स्वयं] भोजन करते हैं, उनके मुँहमें दो कीलें ठोंककर उसे खुला रखा जाता है । वे कीड़े, हिंसक जन्तु एवं लोहेके समान चोंचवाले कौवे अनेक प्रकारके घोर उपद्रवोंसे उनके चित्तमें पीड़ा पहुंचाते हैं ॥ ३३-३४ ॥ श्यामश्च शबलश्चैव यममार्गानुरोधकौ । यौ स्तस्ताभ्यां प्रयच्छामि तौ गृह्णीतामिमं बलिम् ॥ ३५ ॥ ये वा वरुणवायव्या याम्या नैर्ऋत्यवायसाः । वायसा पुण्यकर्माणस्ते प्रगृह्णन्तु मे बलिम् ॥ ३६ ॥ शिवामभ्यर्च्य यत्नेन हुत्वाग्नौ विधिपूर्वकम् । शैवैर्मन्त्रैर्बलिं ये च ददन्ते न च ते यमम् ॥ ३७ ॥ पश्यन्ति त्रिदिवं यान्ति तस्माद्दद्याद्दिनेदिने । मण्डलं चतुरस्रं तु कृत्वा गंधादिवासितम् ॥ ३८ ॥ धन्वन्तर्यर्थमीशान्यां प्राच्यामिन्द्राय निःक्षिपेत् । याम्यां यमाय वारुण्यां सुदक्षोमाय दक्षिणे ॥ ३९ ॥ पितृभ्यस्तु विनिक्षिप्य प्राच्यामर्यमणे ततः । धातुश्चैव विधातुश्च द्वारदेशे विनिःक्षिपेत् ॥ ४० ॥ श्वभ्यश्च श्वपतिभ्यश्च वयोभ्यो विक्षिपेद्धुवि । देवैः पितृमनुष्यैश्च प्रेतैर्भूतैः सगुह्यकै ॥ ४१ ॥ वयोभिः कृमिकीटैश्च गृहस्थश्चोपजीव्यते । स्वाहाकारः स्वधाकारो वषट्कारस्तृतीयकः ॥ ४२ ॥ हन्तकारस्तथैवान्यो धेन्वा स्तनचतुष्टयम् । स्वाहाकारं स्तनं देवाः स्वधां च पितरस्तथा ॥ ४३ ॥ वषट्कारं तथैवान्ये देवा भूतेश्वरास्तथा । हन्तकारं मनुष्याश्च पिबन्ति सततं स्त नम् ॥ ४४ ॥ यस्त्वेतां मानवो धेनुं श्रद्धया ह्यनुपूर्विकाम् । करोति सततं काले साग्नित्वायोपकल्प्यते ॥ ४५ ॥ यस्तां जहाति वा स्वस्थस्तामिस्रे स तु मज्जति । तस्माद्दत्त्वा बलिं तेभ्यो द्वारस्थश्चिन्तयेत्क्षणम् ॥ ४६ ॥ क्षुधार्तमतिथिं सम्यगेकग्रामनिवासिनम् । भोजयेत्तं शुभान्नेन यथाशक्त्यात्मभोजनात् ॥ ४७ ॥ यममार्गका अनुगमन करनेवाले श्याम और शबल नामक जो दो कुत्ते हैं, उन दोनोंको मैं बलि देता हूँ: वे दोनों इस बलिको ग्रहण करें । पश्चिम, वायव्य, याम्य तथा नैर्ऋत्य दिशाके जो कौवे हैं, वे पुण्यकर्मवाले कौवे मेरी बलिको ग्रहण करें-इस प्रकार जो यत्नपूर्वक शिवमन्त्रोंसे शिवका पूजन करके विधिपूर्वक अग्निमें होमकर शिवमन्त्रोंसे बलि देते हैं अर्थात् बलिवैश्वदेव करते हैं, वे यमराजको नहीं देखते हैं और स्वर्गको जाते हैं । अतः प्रतिदिन चौकोर मण्डल बनाकर उसे गन्ध आदिसे सुगन्धितकर ईशानकोणमें धन्वन्तरिके लिये तथा पूर्व दिशामें इन्द्रके लिये बलि प्रदान करना चाहिये । पुन: दक्षिणमें यमके लिये, पश्चिममें सुदक्षोमके लिये, दक्षिणमें पितरोंके लिये और पुन: पूर्वमें अर्यमाको बलि प्रदान करके द्वारदेशपर धाता एवं विधाताको बलि देनी चाहिये । कुत्ते, कुत्तेके स्वामियों तथा पक्षियोंके लिये भूमिपर बलि देनी चाहिये । देवता, पितर, मनुष्य, प्रेत, भूत, गुह्यक, पक्षी, कृमि एवं कीटोंसे गृहस्थ उपजीवित होता है अर्थात् ये सभी गृहस्थके आश्रयसे निर्वाह करते हैं । स्वाहाकार, स्वधाकार, तीसरा वषट्कार तथा हन्तकार-ये [धर्ममयी] धेनुके चार स्तन हैं । देवता स्वाहाकार स्तनका, पितर स्वधाकार स्तनका, अन्य देवता तथा भूतेश्वर वषट्कारका और मनुष्य हन्तकार स्तनका निरन्तर पान करते हैं । जो मनुष्य श्रद्धासे इस धर्ममयी धेनुके लिये बतायी गयी विधिका निरन्तर अनुपालन करता है, वह अग्निके समान तेजस्वी एवं पवित्र हो जाता है और जो उसका त्याग करता है, वह अशान्त होकर तामिस्र नरकमें डूबता रहता है । इसलिये उन सबको बलि प्रदान करके क्षणमात्र द्वारपर रुककर अतिथिकी प्रतीक्षा करे और यथाशक्ति अपने भोजनसे भूखे अभ्यागत अथवा अपने ही गाँवके रहनेवाले किसी व्यक्ति विधिपूर्वक उत्तम अन्नका भोजन कराये ॥ ३५-४७ ॥ अतिथिर्यस्य भग्नाशो गृहात्प्रतिनिवर्तते । स तस्मै दुष्कृतं दत्त्वा पुण्यमा दाय गच्छति ॥ ४८ ॥ ततोऽन्नं प्रियमेवाश्नन्नरः शृंखलवान्पुनः । जिह्वावेगेन विद्धोत्र चिरं कालं स तिष्ठति ॥ ४९ ॥ यतस्तं मांसमुद्धत्य तिलमात्रप्रमाणतः । खादितुं दीयते तेषां भित्त्वा चैव तु शोणितम् ॥ ५० ॥ निः शेषतः कशाभिस्तु पीड्यते क्रमशः पुनः । बुभुक्षयातिकष्टं हि तथायाति पिपासया ॥ ५१ ॥ जिसके घरसे अतिथि निराश होकर लौट जाता है, वह उस व्यक्तिको अपना पाप देकर और उसका पुण्य लेकर चला जाता है । उसके बाद मधुर अन्नको खानेवाला मनुष्य श्रृंखलाओंसे आबद्ध होकर जिह्वाके वेगसे बिंधा हुआ चिरकालतक नरकमें निवास करता है । तिल-तिलभर उसका मांस काटकर और रुधिरको निकालकर उन्हें खानेके लिये दिया जाता है । इसके बाद कोड़ोंसे मारकर उसे बहुत कष्ट दिया जाता है ॥ अत्यधिक भूख और प्याससे व्याकुल होकर वह बहुत कष्ट पाता है ॥ ४८-५१ ॥ एवमाद्या महाघोरा यातनाः पापकर्मणाम् । अन्ते यत्प्रतिपन्नं हि तत्सङ्क्षेपेण संशृणु ॥ ५२ ॥ इस प्रकारको अनेक यातनाएँ पाप करनेवालोंको दी जाती हैं, इसके अनन्तर अन्तमें जो भी वह प्राप्त करता है, उसे संक्षेपसे सुनिये ॥ ५२ ॥ यः करोति महापापं धर्म्मं चरति वै लघु । धर्म्मं गुरुतरं वापि तथावस्थे तयोः शृणु ॥ ५३ ॥ जो प्राणी महापाप करता है और थोड़ा धर्म भी करता है अथवा धर्माचरण अधिक करता है, उन दोनोंकी स्थितियोंको सुनिये ॥ ५३ ॥ सुकृतस्य फलं नोक्तं गुरुपा पप्रभावतः । न मिनोति सुखं तत्र भोगैर्बहुभिरन्वितः ॥ ५४ ॥ तथोद्विग्नोतिसन्तप्तो न भक्ष्यैर्मन्यते सुखम् । अभावादग्रतोऽन्यस्य प्रतिकल्पं दिनेदिने ॥ ५५ ॥ अधिक पापके प्रभावके कारण पुण्यका फल नहीं बताया गया; अनेक भोगोंसे युक्त होनेपर भी वह उनसे सुखी नहीं हो पाता और व्याकुल तथा अति सन्तप्त हुआ वह भोजनयोग्य पदार्थोंसे सुखका अनुभव नहीं करता है । वह अभावके कारण दूसरेके आगे प्रतिदिन दुखी रहता है ॥ ५४-५५ ॥ पुमान्यो गुरुधर्म्माऽपि सोपवासो यथा गृही । वित्तवान्न विजानाति पीडां नियमसंस्थितः ॥ ५६ ॥ जिस मनुष्यने अधिक धर्म किया है, वह धनसम्पन्न उपवासी गृहस्थके समान नियममें स्थित रहनेपर भी पीड़ाका अनुभव नहीं करता है ॥ ५६ ॥ तानि पापानि घोराणि सन्ति यैश्च नरो भुवि । शतधा भेदमाप्नोति गिरिर्वज्रहतो यथा ॥ ५७ ॥ इस प्रकारके अनेक घोर पाप हैं, जिनके द्वारा भूलोकमें मनुष्य बजसे आहत हुए पर्वतकी भाँति सौ टुकड़ोंमें छिन्न-भिन्न हो जाता है ॥ ५७ ॥ इति श्रीशिवमहापुराणे पञ्चम्यामुमासंहितायां नरकगतिभोगवर्णनं नाम दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥ इस प्रकार श्रीशिवमहापुराणके अन्तर्गत पाँचवीं उमासंहितामें नरकगतिभोगवर्णन नामक दसवाँ अध्याय पूर्ण हुआ ॥ १० ॥ श्रीगौरीशंकरार्पणमस्तु |