ब्रह्माण्डवर्णने नरकोद्धारवर्णनम्

सनत्कुमार उवाच -
तेषां मूर्द्धोपरिष्टाद्वै नरकांस्ताञ्छृणुष्व च ।
मत्तो मुनिवरश्रेष्ठ पच्यन्ते यत्र पापिनः ॥ १ ॥

रौरवः शूकरो रोधस्तालो विवसनस्तथा ।
महाज्वालस्तप्तकुंभो लवणोपि विलोहितः ॥ २ ॥
वैतरणी पूयवहा कृमिणः कृमिभोजनः ।
असिपत्रवनं घोरं लालाभक्षश्च दारुणः ॥ ३ ॥
तथा पूयवहः प्रायो बहिर्ज्वालो ह्यधः शिराः ।
संदंशः कालसूत्रश्च तमश्चावीचिरो धनः ॥ ४ ॥
श्वभोजनोऽथ रुष्टश्च महारौरवशाल्मली ।
इत्याद्या बहवस्तत्र नरका दुःखदायकाः ॥ ५ ॥

पच्यन्ते तेषु पुरुषाः पापकर्मरतास्तु ये ।
क्रमाद्वक्ष्ये तु तान् व्यास सावधानतया शृणु ॥ ६ ॥

कूटसाक्ष्यं तु यो वक्ति विना विप्रान् सुरांश्च गाः ।
सदाऽनृतं वदेद्यस्तु स नरो याति रौरवम् ॥ ७ ॥

भ्रूणहा स्वर्णहर्ता च गोरोधी विश्वघातकः ।
सुरापो ब्रह्महन्ता च परद्रव्यापहारकः ॥ ८ ॥
यस्तत्सङ्‌गी स वै याति मृतो व्यास गुरोर्वधात् ।
ततः कुंभे स्वसुर्मातुर्गोश्चैव दुहितुस्तथा ॥ ९ ॥

साध्व्या विक्रयकृच्चाथ वार्द्धकी केशविक्रयी ।
तप्तलोहेषु पच्यन्ते यश्च भक्तं परित्यजेत् ॥ १० ॥

अवमन्ता गुरूणां यः पश्चाद्‌भोक्ता नराधमः ।
देवदूषयिता चैव देवविक्रयिकश्च यः ॥ ११ ॥
अगम्यगामी यश्चान्ते याति सप्तबलं द्विज ।

चौरो गोघ्नो हि पतितो मर्यादादूषकस्तथा ॥ १२ ॥
देवद्विजपितृद्वेष्टा रत्नदूषयिता च यः ।
स याति कृमिभक्षं वै कृमीनत्ति दुरिष्टकृत् ॥ १३ ॥

पितृदेवसुरान् यस्तु पर्यश्नाति नराधमः ।
लालाभक्षं स यात्यज्ञो यः शस्त्रकूटकृन्नरः ॥ १४ ॥

यश्चान्त्यजेन संसेव्यो ह्यसद्‌ग्राही तु यो द्विजः ।
अयाज्ययाजकश्चैव तथैवाभक्ष्य भक्षकः ॥ १५ ॥
रुधिरौघे पतन्त्येते सोमविक्रयिणश्च ये ।
मधुहा ग्रामहा याति क्रूरां वैतरणीं नदीम् ॥ १६ ॥

नवयौवनमत्ताश्च मर्यादाभेदिनश्च ये ।
ते कृत्यं यान्त्यशौचाश्च कुलकाजीविनश्च ये ॥ १७ ॥

असिपत्रवनं याति वृक्षच्छेदी वृथैव यः ।
क्षुरभ्रका मृगव्याधा वह्निज्वाले पतन्ति ते ॥ १८ ॥

भ्रष्टाचारो हि यो विप्रः क्षत्रियो वैश्य एव च ।
यात्यन्ते द्विज तत्रैव यः श्वपाकेषु वह्निदः ॥ १९ ॥

व्रतस्य लोपका ये च स्वाश्रमाद्विच्युताश्च ये ।
संदंशयातनामध्ये पतन्ति भृशदारुणे ॥ २० ॥

वीर्यं स्वप्नेषु स्कंदेयुर्ये नरा ब्रह्मचारिणः ।
पुत्रा नाध्यापिता यैश्च ते पतन्ति श्वभोजने ॥ २१ ॥
एते चान्ये च नरकाः शतशोऽथ सहस्रशः ।
येषु दुष्कृतकर्माणः पच्यते यातनागताः ॥ २२ ॥

तथैव पापान्येतानि तथान्यानि सहस्रशः ।
भुज्यन्ते यानि पुरुषैर्नरकान्तरगोचरैः ॥ २३ ॥

वर्णाश्रमविरुद्धं च कर्म कुर्वन्ति ये नराः ।
कर्मणा मनसा वाचा निरये तु पतन्ति ते ॥ २४ ॥

अधः शिरोभिर्दृश्यन्ते नारका दिवि दैवतैः ।
देवानधोमुखान्सर्वानधः पश्यन्ति नारकाः ॥ २५ ॥

स्थावराः कृमिपाकाश्च पक्षिणः पशवो मृगाः ।
धार्मिकास्त्रिदशास्तद्वन्मोक्षिणश्च यथाक्रमम् ॥ २६ ॥
यावन्तो जन्तवः स्वर्गे तावन्तो नरकौकसः ।
पापकृद्याति नरकं प्रायश्चित्तपराङ्मुखः ॥ २७ ॥

गुरूणि गुरुभिश्चैव लघूनि लघुभिस्तथा ।
प्रायश्चित्तानि कालेय मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ॥ २८ ॥
यानि तेषामशेषाणां कर्मार्ण्युक्तानि तेषु वै ।
प्रायश्चित्तमशेषेण हरानुस्मरणं परम् ॥ २९ ॥

प्रायश्चित्तं तु यस्यैव पापं पुंसः प्रजायते ।
कृते पापेऽनुतापोऽपि शिवसंस्मरणं परम् ॥ ३० ॥

माहेश्वरमवाप्नोति मध्याह्नादिषु संस्मरन् ।
प्रातर्निशि च संध्यायां क्षीणपापो भवेन्नरः ॥ ३१ ॥
मुक्तिं प्रयाति स्वर्गं वा समस्तक्लेशसङ्‌क्षयम ।
शिवस्य स्मरणादेव तस्य शंभोरुमापतेः ॥ ३२ ॥

पापन्तरायो विप्रेन्द्र जपहोमार्चनादि च ।
भवत्येव न कुत्रापि त्रैलोक्ये मुनिसत्तम ॥ ३३ ॥

महेश्वरे मतिर्यस्य जपहोमार्चनादिपु ।
यत्पुण्यं तत्कृतं तेन देवेन्द्रत्वादिकं फलम् ॥ ३४ ॥
पुमान्न नरकं याति यः स्मरन्भक्तितो मुने ।
अहर्निशं शिवं तस्मात्स क्षीणाशेषपातकः ॥ ३५ ॥

नरकस्वर्गसंज्ञाये पापपुण्ये द्विजोत्तम ।
ययोस्त्वेकं तु दुःखायान्यत्सुखायोद्‌भवाय च ॥ ३६ ॥

तदेव प्रीतये भूत्वा पुनर्दुःखाय जायते ।
तत्स्याद्दुःखात्मकं नास्ति न च किंचित्सुखात्मकम् ॥ ३७ ॥

मनसः परिणामोऽयं सुखदुःखोपलक्षणः ।
ज्ञानमेव परं ब्रह्म ज्ञानं तत्त्वाय कल्पते ॥ ३८ ॥

ज्ञानात्मकमिदं विश्वं सकलं सचराचरम् ।
परविज्ञानतः किंचिद्विद्यते न परं मुने ॥ ३९ ॥

एवमेतन्मयाख्यातं सर्वं नरकमण्डलम् ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि सांप्रतं मंडलं भुवः ॥ ४० ॥

इति श्रीशिवमहापुराणे पञ्चम्यामुमासंहितायां
ब्रह्माण्डवर्णने नरकोद्धारवर्णनं नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥