![]() |
॥ श्रीगणेशाय नमः श्रीगौरीशंकराभ्यां नमः ॥
॥ श्रीशिवमहापुराणम् ॥ पञ्चमी उमासंहितायां
अष्टदशोऽध्यायः ब्रह्माण्डकथने सप्तद्वीपवर्णनम्
भारतवर्ष तथा प्लक्ष आदि छः द्वीपोंका वर्णन सनत्कुमार उवाच - वक्ष्येऽहं भारतं वर्षं हिमाद्रेश्चैव दक्षिणे । उत्तरे तु समुद्रस्य भारती यत्र संसृतिः ॥ १ ॥ सनत्कुमार बोले-[हे व्यास !] अब मैं हिमालयके दक्षिण तथा समुद्रके उत्तर भागमें स्थित भारतवर्षका वर्णन करूँगा, जहाँ भारती सृष्टि है ॥ १ ॥ नवयोजनसाहस्रो विस्तारोऽस्य महामुने । स्वर्गापवर्गयोः कर्मभूमिरेषा स्मृता बुधैः ॥ २ ॥ यतः संप्राप्यते पुंभिः स्वर्गो नरक एव च । भारतस्यापि वर्षस्य नव भेदान्ब्रवीमि ते ॥ ३ ॥ हे महामुने ! इसका विस्तार नौ हजार योजन है, विद्वानोंने इसे स्वर्ग और मोक्षकी कर्मभूमि कहा है । मनुष्य यहींसे स्वर्ग तथा नरक प्राप्त करते हैं । मैं भारतवर्षके भी नौ भेदोंको आपसे कहता हूँ ॥ २-३ ॥ इंद्रद्युम्नः कसेरुश्च ताम्रवर्णो गभस्तिमान् । नागद्वीपस्तथा सौम्यो गन्धर्वस्त्वथ वारुणः ॥ ४ ॥ अयं तु नवमस्तेषां द्वीपः सागरसंभृतः । योजनानां सहस्रं तु द्वीपोऽयं दक्षिणोत्तरः ॥ ५ ॥ पूर्वे किराता यस्य स्युर्दक्षिणे यवनाः स्थिताः । पश्चिमे च तथा ज्ञेया उत्तरे हि तपस्विनः ॥ ६ ॥ ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्या मध्ये शूद्राश्च भूयशः । इज्या युद्धपणा सेवा वर्तयन्तो व्यवस्थिताः ॥ ७ ॥ इन्द्रधुम्न, कसेरु, ताम्रवर्ण, गभस्तिमान, नागद्वीप, सौम्य, गन्धर्व तथा वारुण-[ये आठ द्वीप हैं । उनमें सागरसे घिरा हुआ यह [भारत] नौवाँ द्वीप है । यह द्वीप हजार योजन परिमाणमें दक्षिणसे उत्तरपर्यन्त फैला हुआ है, जिसके पूर्व में किरात तथा दक्षिण और पश्चिममें यवन स्थित हैं । इसके उत्तरमें तपस्वियोंको स्थित जानना चाहिये । इसके मध्यमें ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य एवं शूद्र क्रमशः यज्ञ, युद्ध, व्यापार तथा सेवावृत्ति करते हुए स्थित हैं ॥ ४-७ ॥ महेंद्रो मलयः सह्यः सुदामा चर्क्षपर्वतः । विंध्यश्च पारियात्रश्च सप्तात्र कुलपर्वताः॥ ८ ॥ इसमें महेन्द्र, मलय, सह्य, सुदामा, ऋक्ष, विन्ध्य एवं पारियात्र-ये सात कुलपर्वत हैं ॥ ८ ॥ वेदस्मृतिपुराणाद्याः पारियात्रोद्भवा मुने । सर्वपापहरा ज्ञेया दर्शनात्स्पर्शनादपि॥ ९ ॥ हे मुने ! वेद, स्मृति, पुराण आदि पारियात्रमें ही आविर्भूत हुए हैं, दर्शन तथा स्पर्शसे इन्हें सभी पापोंका नाश करनेवाला जानना चाहिये ॥ ९ ॥ नर्मदा सुरसाद्याश्च सप्तान्याश्च सहस्रशः । विंध्योद्भवा महानद्यः सर्वपापहराः शुभाः॥ १० ॥ नर्मदा, सुरसा आदि सात और इनके अतिरिक्त हजारों शुभ महानदियाँ विन्ध्यपर्वतसे उत्पन्न हुई हैं, जो सम्पूर्ण पापोंका हरण करती हैं ॥ १० ॥ गोदावरी भीमरथी तापीप्रमुखनिम्नगाः । गिरेर्विनिर्गता ऋक्षात्सद्यः पापभयापहाः ॥ ११ ॥ गोदावरी, भीमरथी एवं तापी आदि प्रमुख नदियाँ कक्षपर्वतसे निकली हैं, जो शीघ्र ही पाप तथा भयका हरण करती हैं ॥ ११ ॥ सह्यपादोद्भवा नद्यः कृष्णावेण्यादिकास्तथा । कृतमाला ताम्रपर्णी प्रमुखा मलयोद्भवाः ॥ १२ ॥ इसी प्रकार कृष्णा, वेणी आदि नदियाँ सह्यपर्वतके चरणोंसे निकली हैं । कृतमाला, ताम्रपर्णी आदि [नदियाँ] मलयाचलसे निकली हैं ॥ १२ ॥ त्रियामा चर्षिकुल्याद्या महेन्द्रप्रभवा स्मृताः । ऋषिकुल्या कुमार्याद्याः शुक्तिमत्पादसंभवाः ॥ १३ ॥ त्रियामा, ऋषिकुल्या आदि नदियाँ महेन्द्रपर्वतसे निकली हुई कही गयी हैं । ऋषिकुल्या, कुमारी आदि नदियाँ शक्तिमान् पर्वतसे निकली हैं ॥ १३ ॥ नानाजनपदास्तेषु मंडलेषु वसन्ति वै । आसां पिबन्ति पानीयं सरत्सु विविधेषु च ॥ १४ ॥ उन मण्डलोंमें अनेक जनपद निवास करते हैं, वे इन नदियों तथा अन्य सरोवरोंका जल पीते हैं ॥ १४ ॥ चत्वारि भारते वर्षे युगान्यासन्महामुने । कृतादीनि न चान्येषु द्वीपेषु प्रभवन्ति हि ॥ १५ ॥ हे महामुने ! इस भारतवर्षमें ही सत्ययुग आदि चारों युग होते हैं, अन्य द्वीपोंमें ये नहीं होते ॥ १५ ॥ दानानि चात्र दीयन्ते सुकृतैश्चात्र याज्ञिकैः । तपस्तपन्ति यतयः परलोकार्थमादरात् ॥ १६ ॥ यहौंपर यज्ञ करनेवाले पुण्यात्मा लोग श्रद्धापूर्वक दान करते हैं और यहींपर परलोककी प्राप्तिके लिये यतिलोग तपस्या करते हैं ॥ १६ ॥ यतो हि कर्मभूरेषा जम्बूद्वीपे महामुने । अत्रापि भारतं श्रेष्ठमतोऽन्या भोगभूमयः ॥ १७ ॥ हे महामुने ! जम्बूद्वीपमें यह भूमि ही कर्मभूमि है, और उसमें भी यह भारतवर्ष सर्वश्रेष्ठ है, इसके अतिरिक्त अन्य सभी भोगभूमियाँ हैं ॥ १७ ॥ कदाचिल्लभते मर्त्यः सहस्रैर्मुनिसत्तम । अत्र जन्मसहस्राणां मानुष्यं पुण्यसंचयैः ॥ १८ ॥ हे मुनिश्रेष्ठ ! यहाँपर जीव हजारों जन्मोंका पुण्यसंचय होनेपर कभी-कभी मनुष्यका जन्म प्राप्त करता है ॥ १८ ॥ स्वर्गापवर्गास्पदमार्गभूते धन्यास्तु ते भारतभूमिभागे । गायन्ति देवाः किल गीतकानि भवन्ति भूयः पुरुषाः सुरास्ते ॥ १९ ॥ अवाप्य मानुष्यमयं कदाचिद्विहृत्य शंभोः परमात्मरूपे । फलानि सर्वाणि तु कर्मजानि यास्याम्यहं तत्तनुतां हि तस्य ॥ २० ॥ स्वर्ग एवं मोक्षके साधनभूत इस भारतवर्षका गुणगान देवतालोग भी करते हैं । अहा ! यह भारतभूमि धन्य है, जहाँ देवतालोग भी पुरुष बनकर जन्म ग्रहण करते हैं । हम देवतालोग कब इस भारतभूमिमें मनुष्यजन्म पाकर परमात्मस्वरूप शिवमें अपने सारे कर्मोंका फल समर्पितकर शिवस्वरूप हो जायेंगे ॥ १९-२० ॥ आप्स्यन्ति धन्याः खलु ते मनुष्याः सुखैर्युताः कर्मणि सन्निविष्टाः । जनुर्हि येषां खलु भारतेऽस्ति ते स्वर्गमोक्षोभयलाभवन्तः ॥ २१ ॥ सुखोंसे युक्त तथा कर्ममें निरत वे मनुष्य निश्चय ही धन्य हैं, जिनका जन्म भारतवर्षमें होता है; क्योंकि वे स्वर्ग तथा मोक्ष दोनोंका लाभ प्राप्त करते हैं ॥ २१ ॥ लक्षयोजनविस्तारः समस्तपरिमण्डलः । जम्बूद्वीपो मया ख्यातः क्षारोदधिसुसंवृतः ॥ २२ ॥ एक लाख योजन विस्तारवाले, सभी मण्डलोंसे युक्त तथा क्षारसमुद्रसे घिरे हुए इस जम्बूद्वीपका वर्णन मैंने किया ॥ २२ ॥ संवेष्ट्य क्षारमुदधिं शतसाहस्रसम्मितम् । ततो हि द्विगुणो ब्रह्मन्प्लक्षद्वीपः प्रकीर्तितः ॥ २३ ॥ गोमन्तश्चैव चन्द्रश्च नारदो दर्दुरस्तथा । सोमकः सुमनाः शैलो वैभ्राजश्चैव सत्तमः ॥ २४ ॥ हे ब्रह्मन् ! क्षारसमुद्रसे घिरा हुआ एक लाख योजन विस्तारवाला, जो जम्बूद्वीप है, उससे दुगुने परिमाणका प्लक्षद्वीप कहा गया है । यहाँपर गोमन्त, चन्द्र, नारद, दर्दुर, सोमक, सुमना तथा वैभ्राज नामके उत्तम पर्वत हैं ॥ २३-२४ ॥ वर्षाचलेषु रम्येषु सहिताः सततं प्रजाः । वसन्ति देवगंधर्वा वर्षेष्वेतेषु नित्यशः ॥ २५ ॥ इन मनोरम वर्षाचलोंमें प्रजाएँ, देवता एवं गन्धर्व सुखपूर्वक नित्य-निरन्तर निवास करते हैं ॥ २५ ॥ नाधयो व्याधयो वापि जनानां तत्र कुत्रचित् । दश वर्षसहस्राणि तत्र जीवन्ति मानवाः ॥ २६ ॥ यहाँपर लोगोंको आधि-व्याधि कभी नहीं होती है और यहाँके मनुष्य दस हजार वर्ष जीते हैं ॥ २६ ॥ अनुतप्ता शिखी चैव पापघ्नी त्रिदिवा कृपा । अमृता सुकृता चैव सप्तैवात्र च निम्नगाः ॥ २७ ॥ क्षुद्रनद्यस्तथा शैलास्तत्र सन्ति सहस्रशः । ताः पिबन्ति सुसंहृष्टा नदीर्जनपदास्तु ते ॥ २८ ॥ यहाँपर अनुतप्ता, शिखी, पापघ्नी, त्रिदिवा, कृपा, अमृता, सुकृता-ये सात नदियाँ हैं । छोटी नदियाँ तथा पहाड़ तो हजारोंकी संख्यामें हैं, यहाँक निवासी अत्यन्त प्रसन्न होकर इन नदियोंका जल पीते हैं ॥ २७-२८ ॥ न तत्रापि युगावस्था यथास्थानेषु सप्तसु । त्रेतायुगसमः कालः सर्वदैव महामुने ॥ २९ ॥ विप्रक्षत्रियवैश्यास्ते शूद्राश्च मुनिसत्तम । कल्पवृक्षसमानस्तु तन्मध्ये सुमहातरुः ॥ ३० ॥ प्लक्षस्तन्नामसंज्ञो वै प्लक्षद्वीपो द्विजोत्तम । इज्यते तत्र भगवाञ्छङ्करो लोकशङ्करः ॥ ३१ ॥ हरिश्च भगवान्ब्रह्मा यन्त्रैर्मन्त्रैश्च वैदिकैः । सङ्क्षेपेण तथा भूयः शाल्मलिं त्वं निशामय ॥ ३२ ॥ हे महामुने ! इन सातों स्थानोंमें चारों युगोंकी स्थिति नहीं होती, वहाँ सदा त्रेतायुगके समान काल-व्यवस्था है । हे मुनिसत्तम ! वहाँपर ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य एवं शूद्र निवास करते हैं । उसके मध्य में कल्पवृक्षके समान एक बहुत बड़ा वृक्ष है । हे द्विजश्रेष्ठ ! उसका नाम प्लक्ष है, इसी वृक्षके कारण इसका नाम प्लक्षद्वीप है । लोकका कल्याण करनेवाले भगवान् शंकर, भगवान् विष्णु तथा ब्रह्माकी पूजा यहॉपर वैदिक मन्त्रों तथा यन्त्रोंके द्वारा की जाती है । अब आप संक्षेपमें शाल्मलीद्वीपका वर्णन सुनिये ॥ २९-३२ ॥ सप्तवर्षाणि तत्रैव तेषां नामानि मे शृणु । श्वेतोऽथ हरितश्चैव जीमूतो रोहितस्तथा ॥ ३३ ॥ वैकलो मानसश्चैव सुप्रभः सप्तमो मुने । शाल्मलेन तु वृक्षेण द्वीपः शाल्मलिसंज्ञकः ॥ ३४ ॥ वहाँपर भी सात वर्ष हैं, उनके नाम मुझसे सुनिये । श्वेत, हरित, जीमूत, रोहित, वैकल, मानस और सातवाँ सुप्रभा हे मुने ! शाल्मली वृक्षके कारण इस द्वीपका नाम शाल्मलीद्वीप है ॥ ३३-३४ ॥ द्विगुणेन समुद्रेण सततं संवृतः स्थितः । वर्षाभिव्यंजका नद्यस्तासां नामानि मे शृणु ॥ ३५ ॥ शुक्ला रक्ता हिरण्या च चन्द्रा शुभ्रा विमोचना । निवृत्तिः सप्तमी तासां पुण्यतोया सुशीतलाः ॥ ३६ ॥ यह भी परिमाणमें दुगुने समुद्रसे निरन्तर घिरा हुआ स्थित है । वर्षोंको सूचित करनेवाली नदियाँ भी वहाँ विद्यमान हैं, उनके नाम मुझसे सुनिये । शुक्ला, रक्ता, हिरण्या, चन्द्रा, शुभ्रा, विमोचना और सातवीं निवृत्ति । वे सब पवित्र तथा शीतल जलवाली हैं ॥ ३५-३६ ॥ सप्तैव तानि वर्षाणि चतुर्वर्णायुतानि च । भगवन्तं सदा शंभुं यजन्ते विविधैर्मखैः ॥ ३७ ॥ वे सातों वर्ष चारों वर्णों से युक्त हैं, वे लोग विविध यज्ञोंसे सदा भगवान् शिवका यजन करते हैं ॥ ३७ ॥ देवानां तत्र सान्निध्यमतीव सुमनोरमे । एष द्वीपः समुद्रेण सुरोदेन समावृतः ॥ ३८ ॥ उस अत्यन्त मनोरम द्वीपमें देवताओंका सर्वदा सान्निध्य रहता है । यह द्वीप सुरोद नामक समुद्रसे घिरा हुआ है ॥ ३८ ॥ द्विगुणेन कुशद्वीपः समन्ताद्बाह्यतः स्थितः । वसन्ति तत्र दैतेया मनुजैः सह दानवाः ॥ ३९ ॥ तथैव देवगन्धर्वा यक्षाः किंपुरुषादयः । वर्णास्तत्रैव चत्वारो निजानुष्ठानतत्पराः ॥ ४० ॥ इसके बाहर चारों ओर उसके दुगुने परिमाणका कुशद्वीप स्थित है । वहाँपर मनुष्योंके साथ दैत्य, दानव, देवता, गन्धर्व, यक्ष, किम्पुरुष आदि निवास करते हैं । वहाँपर चारों वर्णवाले मनुष्य अपने-अपने कर्मानुष्ठानमें निरत रहते हैं ॥ ३९-४० ॥ तत्रैव च कुशद्वीपे ब्रह्माणं च जनार्दनम् । यजन्ति च तथेशानं सर्वकामफलप्रदम् ॥ ४१ ॥ वहाँ कुशद्वीपमें लोग सम्पूर्ण कामनाओंको प्रदान करनेवाले ब्रह्मा, विष्णु तथा महेश्वरका यजन करते हैं ॥ ४१ ॥ कुशेशयो हरिश्चैव द्युतिमान्पुष्पवांस्तथा । मणिद्रुमो हेमशैलः सप्तमो मन्दराचलः ॥ ४२ ॥ नद्यश्च सप्त तासां तु नामानि शृणु तत्त्वतः । धूतपापा शिवा चैव पवित्रा संमितिस्तथा ॥ ४३ ॥ विद्या दंभा मही चान्या सर्वपापहरास्त्विमाः । अन्याः सहस्रशः सन्ति शुभापो हेमवालुकाः ॥ ४४ ॥ कुशद्वीपे कुशस्तम्बो घृतोदेन समावृतः । क्रौञ्चद्वीपो महाभाग श्रूयतां चापरो महान् ॥ ४५ ॥ वहाँ कुशेशय, हरि, द्युतिमान्, पुष्पवान्, मणिगुम, हेमशैल एवं सातवाँ मन्दराचल नामक पर्वत है । वहाँ सात नदियाँ भी हैं, उनके नामोंको यथार्थरूपमें सुनियेधूतपापा, शिवा, पवित्रा, सम्मिति, विद्या, दम्भा तथा मही-ये सम्पूर्ण पापोंको हरनेवाली हैं । इनके अतिरिक्त निर्मल जलवाली तथा सुवर्णबालुकापूर्ण अन्य हजारों नदियाँ भी हैं । कुशद्वीपमें घृतके समुद्रसे घिरा हुआ कुशोंका स्तम्ब है । हे महाभाग ! अब दूसरे विशाल क्राँचद्वीपका वर्णन सुनिये ॥ ४२-४५ ॥ द्विगुणेन समुद्रेण दधिमंडेन चावृतः । वर्षाचला महाबुद्धे तेषां नामानि मे शृणु ॥ ४६ ॥ क्रौञ्चश्च वामनश्चैव तृतीयश्चांधकारकः । दिवावृतिर्मनश्चैव पुण्डरीकश्च दुन्दुभिः ॥ ४७ ॥ निवसन्ति निरातङ्का वर्षशैलेषु तेषु वै । सर्वसौवर्णरम्येषु सुहृद्देवगणैः प्रजाः ॥ ४८ ॥ ब्राह्मणाः क्षत्त्रिया वैश्याः शूद्राश्चानुक्रमोदिताः । सन्ति तत्र महानद्यः सप्तान्यास्तु सहस्रशः ॥ ४९ ॥ गौरी कुमुद्वती चैव सन्ध्या रात्रिर्मनोजवा । शान्तिश्च पुंडरीका च याः पिबन्ति पयः शुभम् ॥ ५० ॥ यह दुगुने विस्तारवाले दधिमण्ड नामक समुद्रसे घिरा हुआ है । हे महाबुद्धे ! उसमें जो वर्षपर्वत हैं, उनके नाम मुझसे सुनिये । क्रौंच, वामन, तीसरा अन्धकारक, दिवावृति, मन, पुण्डरीक एवं दुन्दुभि । चारों ओर सुवर्णके समान सुरम्य उन वर्षपर्वतोंमें मित्रों और देवगणोंके साथ प्रजाएँ निर्भय होकर निवास करती हैं । ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य एवं शूद्र यहाँ निवास करते हैं । यहॉपर सात महानदियाँ हैं, इनके अतिरिक्त अन्य भी हजारों नदियाँ हैं । गौरी, कुमुद्रती, सन्ध्या, रात्रि, मनोजवा, शान्ति तथा पुण्डरीका नामवाली जो [सात] नदियाँ हैं, उनका विमल जल लोग पीते हैं ॥ ४६-५० ॥ भगवान्पूज्यते तत्र योगरुद्रस्वरूपवान् । दधिमण्डोदकश्चापि शाकद्वीपेन संवृतः ॥ ५१ ॥ द्विगुणेनाद्रयः सप्त तेषां नामानि मे शृणु । पूर्वे तत्रोदयगिरिर्जलधारः परे यतः ॥ ५२ ॥ पृष्ठतोऽस्तगिरिश्चैव ह्यविकेशश्च केसरी । शाकस्तत्र महावृक्षः सिद्धगंधर्वसेवितः ॥ ५३ ॥ वहाँपर योगरुद्रस्वरूपवाले भगवान् शिवकी पूजा की जाती है । उसके बाद दधिमण्डोदक समुद्र द्विगुणित शाकद्वीपसे घिरा है । यहाँ सात पर्वत हैं, उनके नाम मुझसे सुनिये । इसके पूर्वमें उदयगिरि और पश्चिममें जलधार पर्वत है । पृष्ठभागमें अस्तगिरि, अविकेश तथा केसरी पर्वत हैं । यहाँ शाक नामक महान् वृक्ष है, जो सिद्धों तथा गन्धर्वोसे सेवित है ॥ ५१-५३ ॥ तत्र पुण्या जनपदाश्चातुर्वर्ण्यसमन्विताः । नद्यश्चात्र महापुण्याः सर्वपापभयापहाः ॥ ५४ ॥ सुकुमारी कुमारी च नलिनी वेणुका तथा । इक्षुश्च रेणुका चैव गभस्तिः सप्तमी तथा ॥ ५५ ॥ अन्याः सहस्रशस्तत्र क्षुद्रनद्यो महामुने । महीधरास्तथा सन्ति शतशोऽथ सहस्रशः ॥ ५६ ॥ वहाँपर चारों वर्गों के लोगोंसे युक्त पवित्र जनपद हैं, वहाँ परम पवित्र तथा सभी पापोंको दूर करनेवाली सुकुमारी, कुमारी, नलिनी, वेणुका, इक्षु, रेणुका तथा गभस्ति नामक सात नदियाँ हैं । हे महामुने ! इसके अतिरिक्त वहाँ हजारों अन्य छोटी नदियाँ हैं तथा सैकड़ों-हजारों पर्वत भी हैं ॥ ५४-५६ ॥ धर्महानिर्न तेष्वस्ति स्वर्गादागत्य मानवाः । वर्षेषु तेषु पृथिवीं विहरन्ति परस्परम् ॥ ५७ ॥ उन वर्षोंमें धर्मकी हानि नहीं होती है । स्वर्गसे आकर उन वर्षोंमें पृथ्वीपर मनुष्य परस्पर विहार करते हैं ॥ ५७ ॥ शाकद्वीपे तु वै सूर्यः प्रीत्या जनपदैः सदा । यथोक्तैरिज्यते सम्यक्कर्मभिर्नियतात्मभिः ॥ ५८ ॥ - शाकद्वीपमें वहाँके संयमशील निवासी शास्त्रोक्त कर्मोंके द्वारा प्रेमपूर्वक सर्वदा सूर्यभगवान्का सम्यक् यजन करते हैं ॥ ५८ ॥ क्षीरोदेनावृतः सोऽपि द्विगुणेन समन्ततः । क्षीराब्धिः सर्वतो व्यास पुष्कराख्येन संवृतः ॥ ५९ ॥ द्विगुणेन महावर्षस्तत्र ख्यातोऽत्र मानसः । योजनानां सहस्राणि पञ्चैवोर्ध्वसमुच्छ्रितः ॥ ६० ॥ तानि चैव तु लक्षाणि सर्वतो वलयाकृति । पुष्करद्वीपवलयो मध्येन विभजन्ति च ॥ ६१ ॥ वह शाकद्वीप चारों ओरसे दुगुने विस्तारवाले क्षीरसागरसे घिरा हुआ है । हे व्यास ! क्षीरसागर दुगुने विस्तारवाले पुष्कर नामक द्वीपसे घिरा हुआ है । वहाँ मानस (मानसोत्तर) नामक विशाल वर्षपर्वत प्रसिद्ध है । यह पचास हजार योजन ऊँचा है और लाख योजन वलयके आकारमें विस्तृत है । वलयाकृति पुष्करद्वीपको यह पर्वत मध्यमें दो भागोंमें विभक्त करके स्थित है । इसीसे इस द्वीपके दोनों भागोंकी आकृति कंकणके समान है ॥ ५९-६१ ॥ तेनैव वलया कारा द्वीपवर्षसमाकृतिः । दशवर्षसहस्राणि तत्र जीवन्ति मानवाः ॥ ६२ ॥ निरामया वीतशोका रागद्वेषविवर्जिताः । अधर्मो न मतस्तेषां न बंधवधकौ मुने ॥ ६३ ॥ सत्यानृते न तस्यास्तां सदैव वसतिः सदा । तुल्यवेषास्तु मनुजा हेमवर्णैकरूपिणः ॥ ६४ ॥ यहाँके मनुष्य दस हजार वर्षपर्यन्त जीवित रहते हैं और रोग, शोक, राग तथा द्वेषसे रहित होते हैं । हे मुने ! इन लोगोंमें अधर्म, वध-बन्धन आदि कुछ नहीं बताया गया है । इनमें असत्य नहीं होता । केवल सत्यका ही वास होता है । सभी मनुष्योंका वेष एक समान होता है और वे सुवर्णके समान एकमात्र गौर वर्णवाले होते हैं ॥ ६२-६४ ॥ वर्षश्चायं तु कालेय भौम स्वर्गोपमो मतः । सर्वस्य सुखदः काले जरारोगविवर्जितः ॥ ६५ ॥ हे व्यासजी ! भौम पृथिवीमें अवस्थित यह वर्ष तो स्वर्गतुल्य है । यहाँका काल सबको सुख देनेवाला तथा जरा-रोगसे रहित है ॥ ६५ ॥ पुष्करे धातकीखण्डे महावीते महामुने । न्यग्रोधं पुष्करद्वीपे ब्रह्मणः स्थानमुत्तमम् ॥ ६६ ॥ तस्मिन्निवसते ब्रह्मा पूज्यमानः सुरासुरैः । स्वादूदकेनांबुधिना पुष्करः परिवेष्टितः ॥ ६७ ॥ पुष्करद्वीपमें महावीत एवं धातकी नामक दो खण्ड हैं । यहाँ पुष्करद्वीपमें एक न्यग्रोधका वृक्ष है, जो ब्रह्माजीका उत्तम स्थान है । ब्रह्माजी देवताओं एवं असुरोंसे पूजित होते हुए उसमें निवास करते हैं । यह पुष्करद्वीप चारों ओरसे स्वादूदक नामक समुद्रसे घिरा हुआ है ॥ ६६-६७ ॥ एवं द्वीपाः समुद्रैस्तु सप्त सप्तभिरावृताः । द्वीपाश्चैव समुद्राश्च समाना द्विगुणैः परैः ॥ ६८ ॥ इस प्रकार ये सातों द्वीप सात समुद्रोंसे घिरे हुए हैं । द्वीप एवं समुद्र संख्यामें समान हैं, किंतु क्रमशः एकदूसरेसे द्विगुण विस्तारवाले हैं ॥ ६८ ॥ उक्तातिरिक्तता तेषां समुद्रेषु समानि वै । पयांसि सर्वदाऽल्पत्वं जायते न कदाचन ॥ ६९ ॥ इस प्रकार मैंने उनकी अतिरिक्तताको कह दिया । समुद्रोंमें जल सर्वदा समान रहता है, उनका जल कभी घटता नहीं है ॥ ६९ ॥ स्थालीस्थमग्निसंयोगादधःस्थं मुनिसत्तमः । तथेन्दुवृद्धौ सलिलमूर्द्ध्वगं भवति ध्रुवम् ॥ ७० ॥ हे मुनिश्रेष्ठ ! जिस प्रकार अग्निके संयोगसे स्थालीमें रहनेवाला पदार्थ ऊपरकी ओर उबलकर आता है, उसी प्रकार चन्द्रमाकी वृद्धि होनेपर समुद्रका जल भी ऊपरको उठता है ॥ ७० ॥ उदयास्तमनेत्विंदोर्वर्द्धन्त्यापो ह्रसन्ति च । अतो न्यूनातिरिक्ताश्च पक्षयोः शुक्लकृष्णयोः ॥ ७१ ॥ चन्द्रमाके उदय तथा अस्तकालमें समुद्रोंका जल भी क्रमशः बढ़ता है और घटता है । इसलिये कृष्ण तथा शुक्लपक्षमें न्यूनाधिक्य होता रहता है ॥ ७१ ॥ अपां वृद्धिक्षयौ दृष्टौ शतशस्तु दशोत्तरम् । समुद्राणां मुनिश्रेष्ठो सर्वेषां कथितं तव ॥ ७२ ॥ हे मुनिश्रेष्ठ ! इस प्रकार समस्त समुद्रोंके जलके एक सौ दस उदय तथा क्षय देखे गये हैं, यह मैंने आपसे कह दिया ॥ ७२ ॥ भोजनं पुष्करद्वीपे प्रजाः सर्वाः सदैव हि । खंडस्य कुर्वते विप्र तत्र स्वयमुपस्थितम् ॥ ७३ ॥ हे विप्र ! सभी प्रजाएँ पुष्करद्वीपमें सर्वदा अपनेआप उपस्थित खाँड़ आदि [मिष्टान्नोंका] भोजन करती हैं ॥ ७३ ॥ स्वाङ्गदो यस्य पुरतो नास्ति लोकस्य संस्थितिः । द्विगुणा हिरण्मयी भूमिः सर्वजन्तुविवर्जिता ॥ ७४ ॥ स्वादूदक समुद्रके आगे कोई भी लोक नहीं है । यहाँकी भूमि सुवर्णमयी तथा पुष्करद्वीपसे दुगुनी है, यह सभी प्रकार प्राणियोंसे रहित है ॥ ७४ ॥ लोकालोकस्ततः शैलः सहस्राण्यचलो हि सः । उच्छ्रयेण हि तावन्ति योजनायुतविस्तृतः ॥ ७५ ॥ उससे आगे लोकालोक पर्वत है । वह पर्वत ऊँचाईमें एक हजार योजन है और उसका विस्तार दस हजार योजन है ॥ ७५ ॥ तमश्चांडकटाहेन सेयमुर्वी महामुने । पञ्चाशत्कोटिविस्तारा सद्वीपा समहीधरा ॥ ७६ ॥ आधारभूता सर्वेषां सर्वभूतगुणाधिका । सेयं धात्री च कालेय सर्वेषां जगतामिला ॥ ७७ ॥ हे महामुने ! तमोमय ब्रह्माण्डरूप कटाहसे आवृत यह पृथ्वी द्वीपों तथा पर्वतोंसहित पचास करोड़ योजन विस्तारवाली है । हे व्यासजी ! सबकी आधारभूता यह पृथ्वी गुणमें सभी महाभूतोंकी अपेक्षा अधिक है और यह सभी लोकोंकी धात्री है ॥ ७६-७७ ॥ इति श्रीशिवमहापुराणे पञ्चम्यामुमासंहितायां ब्रह्माण्डकथने सप्तदीपवर्णनं नामाष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥ ॥ इस प्रकार श्रीशिवमहापुराणके अन्तर्गत पांचवीं उमासंहितामें ब्रह्माण्डकथनमें सप्तद्वीपवर्णन नामक अठारहवाँ अध्याय पूर्ण हुआ ॥ १८ ॥ श्रीगौरीशंकरार्पणमस्तु |