![]() |
॥ श्रीगणेशाय नमः श्रीगौरीशंकराभ्यां नमः ॥
॥ श्रीशिवमहापुराणम् ॥ पञ्चमी उमासंहितायां
षट्त्रिंशोऽध्यायः मनुनवपुत्रवंशवर्णनम्
वैवस्वतमनुके नौ पुत्रोंके वंशका वर्णन सूत उवाच - मनोर्वैवस्वतस्यासन् पुत्रा वै नव तत्समाः । पश्चान्महोन्नता धीराः क्षत्रधर्मपरायणाः ॥ १ ॥ सूतजी बोले-[हे महर्षियो !] बादमें वैवस्वत मनुके नौ पुत्र उत्पन्न हुए, जो उन्हींके समान विशालकाय, धैर्यशाली एवं क्षत्रिय धर्ममें तत्पर थे ॥ १ ॥ इक्ष्वाकुः शिबिनाभागौ धृष्टः शर्यातिरेव च । नरिष्यन्तोऽथ नाभागः करूषश्च प्रियव्रतः ॥ २ ॥ [वे मनु पुत्र] इक्ष्वाकु, शिबि, नाभाग, धृष्ट, शर्याति, नरिष्यन्त, नाभाग [नाभागारिष्ट], करूष और प्रियव्रत नामवाले थे ॥ २ ॥ अकरोत्पुत्रकामस्तु मनुरिष्टिं प्रजापतिः । अनुत्पन्नेषु पुत्रेषु तत्रेष्ट्यां मुनिपुङ्गवः ॥ ३ ॥ सा हि दिव्यांबरधरा दिव्याभरणभूषिता । दिव्यसंहनना चैवमिला जज्ञे हि विश्रुता ॥ ४ ॥ हे मुनिश्रेष्ठ ! [किसी समय] पुत्रकी कामनावाले प्रजापति मनुने यज्ञ किया, किंतु उस यज्ञमें पुत्र उत्पन्न नहीं हुए अपितु दिव्य वस्त्र धारण की हुई, दिव्य आभूषणोंसे विभूषित तथा दिव्य अंगोंवाली इला [इडा] नामक कन्या उत्पन्न हुई ॥ ३-४ ॥ तामिडेत्येव होवाच मनुर्दण्डधरस्तथा । अनुगच्छत्व मामेति तमिडा प्रत्युवाच ह ॥ ५ ॥ तब दण्डधारी मनुने उससे कहा-हे इडा ! तुम मेरा अनुसरण करो, इसपर इडाने पुत्रकी कामनावाले उन प्रजापति मनुसे यह धर्मसम्मत बात कही- ॥ ५ ॥ इडोवाच - धर्मयुक्तमिदं वाक्यं पुत्रकामं प्रजापतिम् । मित्रावरुणयोरंशैर्जातास्मि वदतां वर ॥ ६ ॥ इडा बोली-हे वक्ताओंमें श्रेष्ठ ! मैं मित्रावरुणके अंशसे मैं उत्पन्न हुई हूँ । मैं उन्हीं दोनोंके पास जाऊँगी । मेरी रुचि इस प्रकारके अधर्ममें नहीं है ॥ ६ ॥ तयोः सकाशं यास्यामि न मेऽधर्मे रुचिर्भवेत् । एवमुक्त्वा सती सा तु मित्रावरुणयोस्ततः ॥ ७ ॥ गत्वान्तिकं वरारोहा प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत् । अंशैस्तु युवयोर्जाता मनुयज्ञे महामुनी ॥ ८ ॥ आगता भवतोरन्ति ब्रूतं किं करवाणि वाम् । अन्यान् पुत्रान् सृज विभो तैर्वंशस्ते भविष्यति ॥ ९ ॥ ऐसा कहकर उस सुन्दरी सतीने मित्रावरुणके पास जाकर हाथ जोड़कर यह वचन कहा-हे महामुनियो ! मैं मनुके यज्ञमें आप दोनोंके अंशसे उत्पन्न हुई हूँ । अब मैं आप दोनोंके समीप आयी हूँ । बताइये कि मैं क्या करूँ ? [इडाने मनुसे भी कहा कि-] हे विभो ! आपलोग अन्य पुत्रोंको उत्पन्न कीजिये, उन्हींसे आपका वंश चलेगा ॥ ७-९ ॥ सूत उवाच - तां तथावादिनीं साध्वीमिडामन्वध्वरोद्भवाम् । मित्रावरुणानामानौ मुनी ऊचतुरादरात् ॥ १० ॥ सूतजी बोले-ऐसा कहनेवाली, मनुके यज्ञमें उत्पन्न हुई उस साध्वी इडासे मित्रावरुण नामवाले दोनों मुनियोंने आदरपूर्वक कहा- ॥ १० ॥ मित्रावरुणावूचतुः - अनेन तव धर्मज्ञे प्रश्रयेण दमेन च । सत्येन चैव सुश्रोणि प्रीतौ द्वौ वरवर्णिनि ॥ ११ ॥ मित्रावरुण बोले-हे धर्मज्ञे ! हे सुश्रोणि ! हे सुन्दरि ! हम दोनों तुम्हारे इस विनय, नियम तथा सत्यसे प्रसन्न हैं ॥ ११ ॥ आवयोस्त्वं महाभागे ख्यातिं चैव गमिष्यसि । मनोर्वंशकरः पुत्रस्त्वमेव च भविष्यसि ॥ १२ ॥ सुद्युम्न इति विख्यातस्त्रिषु लोकेषु विश्रुतः । जगत्प्रियो धर्मशीलौ मनुवंशविवर्धनः ॥ १३ ॥ हे महाभागे ! तुम हम दोनोंकी ख्याति प्राप्त करोगी और तुम्हीं मनुका वंश बढ़ानेवाला पुत्र होओगी, जो सुद्युम्न नामसे तीनों लोकोंमें विख्यात होगा और संसारका प्रिय, धर्मपरायण तथा मनुवंशको बढ़ानेवाला होगा ॥ १२-१३ ॥ सूत उवाच - निवृत्ता सा तु तच्छ्रुत्वा गच्छन्ती पितुरन्तिके । बुधेनान्तरमासाद्य मैथुनायोपमन्त्रिता ॥ १४ ॥ सूतजी बोले-ऐसा सुनकर वह लौट करके | अपने पिताके पास जाने लगी, तभी अवसर पाकर बुधने उसे संगके लिये आमन्त्रित किया ॥ १४ ॥ सोमपुत्रात्ततो जज्ञे तस्यां राजा पुरूरवाः । पुत्रोऽतिसुन्दरः प्राज्ञ उर्वशीपतिरुन्नतः ॥ १५ ॥ जनयित्वा च सा तत्र पुरूरवसमादरात् । पुत्रं शिवप्रसादात्तु पुनः सुद्युम्नतां गतः ॥ १६ ॥ उसके पश्चात् चन्द्रमापुत्र बुधसे उस इडामें राजा पुरूरवाकी उत्पत्ति हुई, वह पुत्र अत्यन्त सुन्दर, बुद्धिमान् और उन्नत था, जो आगे चलकर उर्वशीका पति हुआ । इस प्रकार प्रेमपूर्वक पुरूरवा नामक पुत्रको जन्म देकर वह शिवजीकी कृपासे पुनः सुद्युम्न हो गयी ॥ १५-१६ ॥ सुद्युम्नस्य तु दायादास्त्रयः परमधार्मिकाः । उत्कलश्च गयश्चापि विनताश्वश्च वीर्यवान् ॥ १७ ॥ उत्कलस्योत्कला विप्रा विनताश्वस्य पश्चिमाः । दिक्पूर्वा मुनिशार्दूल गयस्य तु गया स्मृताः ॥ १८ ॥ सुद्युम्नके तीन परम धार्मिक पुत्र हुए-उत्कल, गय तथा पराक्रमी विनताश्व । हे विप्रो ! उत्कलकी राजधानी उत्कला (उड़ीसा) हुई, विनताश्वको पश्चिम दिशाका राज्य मिला और हे मुनिश्रेष्ठ ! गयकी राजधानी पूर्वदिशामें गया नामकी पुरी कही गयी ॥ १७-१८ ॥ प्रविष्टे तु मनौ तात दिवाकरतनुं तदा । दशधा तत्र तत्क्षेत्रमकरोत्पृथिवीं मनुः ॥ १९ ॥ इक्ष्वाकुः श्रेष्ठदायादो मध्यदेशमवाप्तवान् । वसिष्ठवचनादासीत्प्रतिष्ठानं महात्मनः ॥ २० ॥ प्रतिष्ठां धर्मराज्यस्य सुद्युम्नोथ ततो ददौ । तत्पुरूरवसे प्रादाद् राज्यं प्राप्य महायशाः ॥ २१ ॥ मानवो यो मुनिश्रेष्ठाः स्त्रीपुंसोर्लक्षणः प्रभुः । नरिष्यन्ताच्छकाः पुत्रा नभगस्य सुतोऽभवत् ॥ २२ ॥ अंबरीषस्तु बाह्लेयो बाह्लकं क्षेत्रामाप्तवान् । शर्यातिर्मिथुनं त्वासीदानर्तो नाम विश्रुतः ॥ २३ ॥ पुत्रः सुकन्या कन्या च या पत्नी च्यवनस्य हि । आनर्तस्य हि दायादो रैभ्यो नाम स रैवतः ॥ २४ ॥ आनर्तविषये यस्य पुरी नाम कुशस्थली । महादिव्या सप्तपुरीमध्ये या सप्तमी मता ॥ २५ ॥ हे तात ! मनुके दिवाकरके शरीरमें प्रविष्ट होनेपर इस पृथ्वीको [इक्ष्वाकुने] दस भागोंमें विभक्त किया । ज्येष्ठ पुत्र इक्ष्वाकुने मध्यदेश प्राप्त किया । वसिष्ठके वचनके अनुसार उन महात्मा [सुद्युम्न]-का प्रतिष्ठानपुर राज्य हुआ । महायशस्वी सुद्युम्नने भी प्रतिष्ठानका राज्य प्राप्तकर उसमें धर्मराज्यकी प्रतिष्ठा की और वह प्रतिष्ठान नामक नगर पुरूरवाको दे दिया । हे मुनिश्रेष्ठो ! इस प्रकार जो मनुपुत्र सुद्युम्न थे, वे स्त्री-पुरुषके लक्षणसे युक्त राजा हुए । नरिष्यन्तके पुत्र शक हुए । नभग (नाभाग)-के पुत्र अम्बरीष हुए । उन्हें बाहक देश प्राप्त हुआ । शतिने युग्म सन्तानको उत्पन्न किया, जिसमें पुत्र आनत नामसे प्रसिद्ध हुआ तथा कन्याका नाम सुकन्या हुआ, जो च्यवनकी पत्नी बनी । आनर्तके पुत्रका नाम रैभ्य था, जो रैवत नामसे प्रसिद्ध हुए और जिनकी कुशस्थली नामक पुरी आनत देशमें थी, जो परम दिव्य तथा सप्त महापुरियोंमें क्रममें सातवीं मानी गयी है ॥ १९-२५ ॥ तस्य पुत्रशतं त्वासीत्ककुद्मी ज्येष्ठ उत्तमः । तेजस्वी सुबलः पारो धर्मिष्ठो ब्रह्मपालकः ॥ २६ ॥ ककुद्मिनस्तु संजाता रेवती नाम कन्यका । महालावण्यसंयुक्ता दिव्यलक्ष्मीरिवापरा ॥ २७ ॥ उन रैवतके सौ पुत्र हुए, जिनमें ककुयी ज्येष्ठ थे, वे उत्तम, तेजस्वी, महावली, पारगामी, धर्मपरायण और ब्राह्मणों के पालनकर्ता थे । ककुद्यीसे रेवती नामक कन्या हुई, जो परम सौन्दर्ययुक्त तथा दूसरी लक्ष्मीके समान दिव्य थी ॥ २६-२७ ॥ प्रष्टुं कन्यावरं राजा ककुद्मी कन्यया सह । ब्रह्मलोके विधेः सम्यक्सर्वाधीशो जगाम ह ॥ २८ ॥ किसी समय सबके स्वामी राजा ककुद्यी अपनी कन्याको साथ लेकर उसके लिये ब्रह्माजीसे वर पूछनेहेतु ब्रह्मलोकमें गये ॥ २८ ॥ आवर्तमाने गांधर्वे स्थितो लब्धक्षणः क्षणम् । शुश्राव तत्र गांधर्वं नर्तने ब्रह्मणोऽन्तिके ॥ २९ ॥ मुहूर्तभूतं तत्काले गतं बहुयुगं तदा । न किंचिद्बुबुधे राजा ककुद्मी मुनयः स तु ॥ ३० ॥ उस समय वहाँ गायन हो रहा था, अवसर पाकर वे भी क्षणमात्र ब्रह्मदेवके पास रुककर गान-नृत्य सुननेदेखने लगे । हे मुनियो ! उस मुहूर्तमात्रमें बहुत-से युग बीत गये, किंतु उन ककुद्यी राजाको इसका कुछ भी पता न लगा ॥ २९-३० ॥ तदासौ विधिमानम्य स्वाभिप्रायं कृतांजलिः । न्यवेदयद्विनीतात्मा ब्रह्मणे परमात्मने ॥ ३१ ॥ इसके बाद उन्होंने ब्रह्माजीको नमस्कारकर हाथ जोड़ करके विनीतभावसे परमात्मा ब्रह्माजीसे अपना अभिप्राय निवेदन किया ॥ ३१ ॥ तदभिप्रायमाकर्ण्य स प्रहस्य प्रजापतिः । ककुद्मिनं महाराजं समाभाष्य समब्रवीत् ॥ ३२ ॥ उनका अभिप्राय सुनकर वे प्रजापति कुशल-मंगल पूछकर महाराज ककुरीसे हँसकर कहने लगे- ॥ ३२ ॥ ब्रह्मोवाच - शृणु राजन् रैभ्यसुत ककुद्मिन् पृथिवपिते । मद्वचः प्रीतितः सत्यं प्रवक्ष्यामि विशेषतः ॥ ३३ ॥ ब्रह्माजी बोले-हे राजन् ! हे रैभ्यपुत्र ! हे ककुझिन् ! हे पृथ्वीपते ! मेरी बात प्रेमपूर्वक सुनिये । मैं पूर्णतः सत्य कह रहा हूँ ॥ ३३ ॥ कालेन संहृतास्ते वै वरा ये ते कृता हृदि । न तद्गोत्रं हि तत्रास्ति कालः सर्वस्य भक्षकः ॥ ३४ ॥ आप जिन वरोंको हृदयसे चाहते हैं, उन्हें कालने हरण कर लिया है । अब वहाँ उनके गोत्रमें भी कोई नहीं रहा, क्योंकि काल सबका भक्षक है ॥ ३४ ॥ त्वत्पुर्यपि हता पुण्यजनैः सा राक्षसैर्नृप । अष्टाविंशद्वापरेऽद्य कृष्णेन निर्मिता पुनः ॥ ३५ ॥ कृता द्वारावती नाम्ना बहुद्वारा मनोरमा । भोजवृष्ण्यंधकैर्गुप्ता वासुदेवपुरोगमैः ॥ ३६ ॥ हे राजन् ! पुण्यजनों एवं राक्षसोंने आपकी पूरीको भी नष्ट कर दिया है, इस समय चल रहे अट्ठाईसवें द्वापरमें श्रीकृष्णने पुनः उसका निर्माण कराया है । अनेक द्वारोंवाली उस मनोरम पुरीका नाम द्वारावती है, वह वासुदेव आदि भोज, वृष्णि तथा अन्धकवंशियोंसे सुरक्षित है ॥ ३५-३६ ॥ तद्गच्छ तत्र प्रीतात्मा वासुदेवाय कन्यकाम् । बलदेवाय देहि त्वमिमां स्वतनयां नृप ॥ ३७ ॥ हे राजन् ! अब आप प्रसन्नचित्त होकर वहीं चले जाइये और अपनी इस कन्याको वसुदेवपुत्र बलदेवको प्रदान कर दीजिये ॥ ३७ ॥ सूत उवाच - इत्यादिष्टो नृपोऽयं तं नत्वा तां च पुरीं गतः । गतान्बहून्युगान् ज्ञात्वा विस्मितः कन्यया युतः ॥ ३८ ॥ ततस्तु युवतीं कन्यां तां च स्वां सुविधानतः । कृष्णभ्रात्रे बलायाशु प्रादात्तत्र स रेवतीम् ॥ ३९ ॥ सूतजी बोले-इस प्रकार आज्ञा प्राप्तकर वे राजा ककुद्मी उन्हें नमस्कारकर कन्याके साथ उस पुरीको गये और बहुत-से युगोंको बीता हुआ जानकर परम विस्मयको प्राप्त हुए । इसके बाद उन्होंने अपनी रेवती नामक युवती कन्याको शीघ्र ही विधिपूर्वक श्रीकृष्णके ज्येष्ठ भ्राता बलरामको अर्पित कर दिया ॥ ३८-३९ ॥ ततो जगाम शिखरं मेरोर्दिव्यं महाप्रभुः । शिवमाराधयामास स नृपस्तपसि स्थितः ॥ ४० ॥ तत्पश्चात् वे महाप्रभु राजा मेरुके दिव्य शिखरपर चले गये और तपस्यामें निरत होकर शिवाराधन करने लगे ॥ ४० ॥ ऋषय ऊचुः - तत्र स्थितो बहुयुगं ब्रह्मलोके स रेवतः । युवैवागान्मर्त्यलोकमेतन्नः संशयो महान् ॥ ४१ ॥ ऋषि बोले-[हे सूतजी !] वे ककुधी बहुत युगोंतक ब्रह्मलोकमें स्थित रहे, किंतु युवा रहकर ही मृत्युलोकको लौटे, हमलोगोंको यह महान् संशय है ॥ ४१ ॥ सूत उवाच - न जरा क्षुत्पिपासा वा विकारास्तत्र सन्ति वै । अपमृत्युर्न केषांचिन्मुनयो ब्रह्मणोऽन्तिके ॥ ४२ ॥ सूतजी बोले-हे मुनियो ! वहाँपर ब्रह्माजीके समीप किसीको भी जरा, क्षुधा, प्यास आदि विकार एवं अकालमृत्यु आदि कुछ नहीं होता है ॥ ४२ ॥ अतो न राजा संप्राप जरां मृत्युं च सा सुता । स युवैवागतस्तत्र संमन्त्र्य तनयावरम् ॥ ४३ ॥ गत्वा द्वारावतीं दिव्यां पुरीं कृष्णविनिर्मिताम् । विवाहं कारयामास कन्यायाः स बलेन हि ॥ ४४ ॥ अत: वे राजा तथा वह कन्या जरा एवं मृत्युको प्राप्त नहीं हुए और वे अपनी कन्याके लिये वरहेतु परामर्श करके युवा ही लौट आये । इसके बाद उन्होंने श्रीकृष्णद्वारा निर्मित दिव्य द्वारकापुरीमें जाकर अपनी कन्याका विवाह बलरामके साथ कराया ॥ ४३-४४ ॥ तस्य पुत्रशतं त्वासीद्धार्मिकस्य महाप्रभो । कृष्णस्यापि सुता जाता बहुस्त्रीभ्योऽमितास्ततः ॥ ४५ ॥ अन्ववायो महांस्तत्र द्वयोरपि महात्मनोः । क्षत्रिया दिक्षु सर्वासु गता हृष्टाः सुधार्मिकाः ॥ ४६ ॥ तदनन्तर उन धर्मनिष्ठ महाप्रभु बलरामके सौ पुत्र हए और श्रीकृष्णके भी अनेक स्त्रियोंसे बहुत-से पुत्र हुए । उन दोनों ही महात्माओंका पर्याप्त वंशविस्तार हुआ और [उनके वंशज] धर्मात्मा क्षत्रिय प्रसन्न होकर सभी दिशाओंको फैल गये ॥ ४५-४६ ॥ इति प्रोक्तो हि शर्यातेर्वंशोऽन्येषां वदाम्यहम् । मानवानां हि सङ्क्षेपाच्छृणुतादरतो द्विजाः ॥ ४७ ॥ हे द्विजो । इस प्रकार शर्यातिके वंशका वर्णन किया, अब अन्य मनुपुत्रोंके वंशका वर्णन संक्षेपमें करता हूँ, आपलोग आदरपूर्वक सुनिये ॥ ४७ ॥ नाभागो दिष्टपुत्रोऽभूत्स तु ब्राह्मणतां गतः । स्वक्षत्रवंशं संस्थाप्य ब्रह्मकर्मभिरावृतः ॥ ४८ ॥ धृष्टाद्धार्ष्टमभूत्क्षत्रं ब्रह्मभूयं गतं क्षितौ । करूषस्य तु कारूषाः क्षत्रिया युद्धदुर्मदाः ॥ ४९ ॥ नाभागारिष्टका जो पुत्र हुआ, उसने ब्राह्मणत्वको प्राप्त किया, वह अपने क्षत्रिय वंशकी स्थापना करके ब्राह्मणकर्मोसे युक्त हुआ । धृष्टसे धाट उत्पन्न हुए, वे भी क्षत्रिय थे, किंतु पृथ्वीपर ब्राह्मणत्वके आधिक्यसे युक्त हुए । करूषके पुत्र कारूष क्षत्रिय हुए, जो युद्धके मदसे उन्मत्त रहते थे ॥ ४८-४९ ॥ नृगो यो मनुपुत्रस्तु महादाता विशेषतः । नानावसूनां सुप्रीत्या विप्रेभ्यश्च गवां तथा ॥ ५० ॥ मनुके ही एक पुत्र नृग हुए. जो विशेष रूपसे महादानी थे, वे ब्राह्मणोंको अनेक प्रकारकी सम्पत्तियों तथा गौओंका दान करते थे ॥ ५० ॥ गोदातव्यत्ययाद्यस्तु स्वकुबुद्ध्या स्वपापतः । कृकलासत्वमापन्नः श्रीकृष्णेन समुद्धृतः ॥ ५१ ॥ तस्येकोभूत्सुतः श्रेष्ठः प्रयातिर्धर्मवित्तथा । इति श्रुतं मया व्यासात्तत्प्रोक्तं हि समासतः ॥ ५२ ॥ वे गोदानविधिमें गड़बड़ी होनेसे, अपनी कुबुद्धिसे तथा अपने पापसे गिरगिटकी योनिको प्राप्त हुए, बादमें श्रीकृष्णने उनका उद्धार किया । उन्हें प्रयाति नामक एक पुत्र हुआ, जो धर्मात्मा था । इस प्रकार मैंने व्यासजीसे जो सुना था, उसे संक्षेपमें कह दिया ॥ ५१-५२ ॥ वृषघ्नस्तु मनोः पुत्रो गोपालो गुरुणा कृतः । पालयामास गा यत्तो रात्र्यां वीरासनव्रतः ॥ ५३ ॥ स एकदागतं गोष्ठे व्याघ्रं गा हिंसितुं बली । श्रुत्वा गोक्रदनं बुद्धो हन्तुं तं खड्गधृग्ययौ ॥ ५४ ॥ गुरुने मनुके पुत्र वृषघ्न (पृषध्र)-को गोपालनमें नियुक्त किया, वे वीरासनमें स्थित होकर सावधानीपूर्वक रात्रिमें गायोंकी रक्षा करने लगे । किसी समय गायोंका क्रन्दन सुनकर वे जग गये और गायोंकी हिंसा करनेके लिये गोशालामें आये हुए व्याघ्रको मारनेके लिये वे बलशाली वृषघ्न हाथमें तलवार लेकर दौड़े ॥ ५३-५४ ॥ अजानन्नहनद्बभ्रोः शिरः शार्दूलशङ्कया । निश्चक्राम सभीर्व्याघ्रो दृष्ट्वा तं खड्गिनं प्रभुम् ॥ ५५ ॥ उन्होंने शेरके भ्रममें किसी बछड़ेका सिर काट दिया और वह व्याघ्र खड्ग धारण किये हुए उन राजाको देखकर भयभीत हो भाग गया ॥ ५५ ॥ मन्यमानो हतं व्याघ्रं स्वस्थानं स जगाम ह । रात्र्यां तस्यां भ्रमापन्नो वर्षवातविनष्टधीः ॥ ५६ ॥ उस रात्रिमें वर्षा तथा आँधीसे बुद्धि नष्ट हो जानेके कारण वे भ्रममें पड़ गये थे, अतएव वे व्याघ्रको मरा जानकर अपने स्थानको लौट गये ॥ ५६ ॥ व्युष्टायां निशि चोत्थाय प्रगे तत्र गतो हि सः । अद्राक्षीत्स हतां बभ्रुं न व्याघ्रं दुःखितोऽभवत् ॥ ५७ ॥ रात्रिके व्यतीत हो जानेपर वे प्रात:काल उठकर गोशालामें गये । वहाँ उन्होंने व्याघ्रके स्थानपर बछड़ेको मरा हुआ देखा, तब वे बड़े दुखी हुए ॥ ५७ ॥ श्रुत्वा तद्वृत्तमाज्ञाय तं शशाप कृतागसम् । अकामतोविचार्येति शूद्रो भव न क्षत्रियः ॥ ५८ ॥ इस बातको सुनकर गुरुने बिना कारण जाने और बिना विचार किये उन अपराधी पृषध्रको शाप दिया कि अब तुम क्षत्रिय न रहकर शूद्र हो जाओ ॥ ५८ ॥ एवं शप्तस्तु गुरुणा कुलाचार्येण कोपतः । निःसृतश्च पृषध्रस्तु जगाम विपिनं महत् ॥ ५९ ॥ निर्विण्णः स तु कष्टेन विरक्तोऽभूत्स योगवान् । वनाग्नौ दग्धदेहश्च जगाम परमां गतिम् ॥ ६० ॥ इस प्रकार क्रोधपूर्वक कुलाचार्य गुरुके द्वारा शापित वे पृषध्र वहाँसे निकल गये और घोर वनमें चले गये । वे उस कष्टसे इतना दुखी हुए कि विरक्त होकर उन्होंने योगका आश्रय लिया और वनकी अग्निमें अपना शरीर जलाकर परम गतिको प्राप्त हुए ॥ ५९-६० ॥ कविः पुत्रो मनोः प्राज्ञः शिवानुग्रहतोऽभवत् । भुक्त्वा सुखं दिव्यं मुक्तिं प्राप सुदुर्लभाम् ॥ ६१ ॥ मनुके एक अन्य पुत्र कवि शिवका अनुग्रह प्राप्तकर महाबुद्धिमान् हुए । उन्होंने इस लोकमें दिव्य सुख भोगकर परम दुर्लभ मुक्ति प्राप्त की ॥ ६१ ॥ इति श्रीशिवमहापुराणे पञ्चम्यामुमासंहितायां मनुनवपुत्रवंशवर्णनंनाम षट्त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३६ ॥ इस प्रकार श्रीशिवमहापुराणके अन्तर्गत पाँचवीं उमासंहितामें मनुके नौ पुत्रोंका वंशवर्णन नामक छत्तीसवाँ अध्याय पूर्ण हुआ ॥ ३६ ॥ श्रीगौरीशंकरार्पणमस्तु |