व्यासोत्पत्तिवर्णनम्

मुनय ऊचुः -
व्यासोत्पत्तिं महाबुद्धे ब्रूहि सूत दयानिधे ।
कृपया परया स्वामिन् कृतार्थान्नः कुरु प्रभो ॥ १ ॥

व्यासस्य जननी प्रोक्ता नाम्ना सत्यवती शुभा ।
विवाहिता तु सा देवी राज्ञा शन्तनुना किल ॥ २ ॥

तस्यां जातो महायोगी कथं व्यासः पराशरात् ।
सन्देहोऽत्र महाञ्जातस्तं भवाञ्छेत्तुमर्हति ॥ ३ ॥

सूत उवाच -
एकदा तीर्थयात्रायां व्रजन्योगी पराशरः ।
यदृच्छया गतो रम्यं यमुनायास्तटं शुभम् ॥ ४ ॥
निषादमाह धर्मात्मा कुर्वन्तं भोजनन्तदा ।
नयस्व यमुनापारं जलयानेन मामरम् ॥ ५ ॥

इत्युक्तो मुनिना तेन निषादः स्वसुतां जगौ ।
मत्स्यगन्धाममुं बाले पारं नावा नय द्रुतम् ॥ ६ ॥
तापसोऽयं महाभागे दृश्यन्तीगर्भसंभवः ।
तितीर्षुरस्ति मर्धाब्धिश्चतुराम्नायपारगः ॥ ७ ॥

इति विज्ञापिता पित्रा मत्स्यगन्धा महामुनिम् ।
संवाहयति नौकायामासीनं सूर्यरोचिषम् ॥ ८ ॥
कालयोगान्महायोगी तस्यां कामातुरोऽभवत् ।
दृष्ट्‍वा योऽप्सरसां रूपं न कदापि विमोहितः ॥ ९ ॥

ग्रहीतुकामः स मुनिर्दाशकन्यां मनोहराम् ।
दक्षिणेन करेणैतामस्पृशद्दक्षिणे करे ॥ १० ॥
तमुवाच विशालाक्षीं वचनं स्मितपूर्वकम् ।
किमिदं क्रियये कर्म वाचं यम विगर्हितम् ॥ ११ ॥

वसिष्ठस्य कुले रम्ये त्वं जातोऽसि महामते ।
निषादजा त्वहं ब्रह्मन् कथं सङ्‌गो घटेत नौ ॥ १२ ॥

दुर्लभं मानुषं जन्म ब्राह्मणत्वं विशेषतः ।
तत्रापि तापसत्वं च दुर्लभं मुनिसत्तम ॥ १३ ॥
विद्यया वपुषा वाचा कुलशीलेन चान्वितः ।
कामबाणवशं यातो महदाश्चर्यमत्र हि ॥ १४ ॥

प्रवृत्तमप्यसत्कर्म कर्तुमेनं न कोऽपि ह ।
भुवि वारयितुं शक्तः शापभीत्यास्य योगिनः ॥ १५ ॥
इति संचिन्त्य हृदये निजगाद महामुनिम् ।
तावद्धैर्यं कुरु स्वामिन्यावत्त्वां पारयामि न ॥ १६ ॥

सूत उवाच -
इति श्रुत्वा वचस्तस्या योगिराजः पराशरः ।
तत्याज पाणिं तरसा सिन्धोः पारं गतः पुनः ॥ १७ ॥

पुनर्जग्राह तां बालां मुनिं कामप्रपीडितः ।
कंपमाना तु सा बाला तमुवाच दयानिधिम् ॥ १८ ॥
दुर्गन्धाहं मुनिश्रेष्ठ कृष्णवर्णा निषादजा ।
भवांस्तु परमोदारविचारो योगिसत्तमः ॥ १९ ॥
नावयोर्घटते सङ्गो काचकाञ्चनयोरिव ।
तुल्यजात्याकृतिकयोः सङ्‌गः सौख्यप्रदो भवेत् ॥ २० ॥

इत्युक्तेन तया तेन क्षणमात्रेण कामिनी ।
कृता योजनगंधा तु रम्यरूपा मनोरमा ॥ २१ ॥

पुनर्जग्राह तां बालां स मुनिः कामपीडितः ।
ग्रहीतुकामं तं दृष्ट्‍वा पुनः प्रोवाच वासवी ॥ २२ ॥
रात्रौ व्यवायः कर्तव्यो न दिवेति श्रुतिर्जगौ ।
दिवासङ्‌गे महान्दोषो निन्दा चापि दुरासदा ॥ २३ ॥
तस्मात्तावत्प्रतीक्षस्व यावद्‌भवति यामिनी ।
पश्यन्ति मानवाश्चात्र पिता मे च तटे स्थितः ॥ २४ ॥

तयोक्तमिदमाकर्ण्य वचनं मुनिपुङ्‌गवः ।
नीहारं कल्पयामास सद्यः पुण्यबलेन वै ॥ २५ ॥

नीहारे च समुत्पन्ने तमसा रात्रिसन्निभे ।
व्यवायचकिता बाला पुनः प्रोवाच तं मुनिम् ॥ २६ ॥
योगिन्नमोघवीर्यस्त्वं भुक्त्वा गन्तासि मां यदि ।
सगर्भा स्यां तदा स्वामिन्का गतिर्मे भवेदिति ॥ २७ ॥
कन्याव्रतं महाबुद्धे मम नष्टं भविष्यति ।
हसिष्यन्ति तदा लोकाः पितरं किं ब्रवीम्यहम् ॥ २८ ॥

पराशर उवाच -
रम बाले मया सार्द्धं स्वच्छन्दं कामजै रसैः ।
स्वीयाभिलाषमाख्याहि पूरयाम्यधुना प्रिये ॥ २९ ॥
मदाज्ञासत्यकरणान्नाम्ना सत्यवती भव ।
वन्दनीया तथाशेषैर्योगिभिस्त्रिदशैरपि ॥ ३० ॥

सत्यवत्युवाच -
जानते न पिता माता न वान्ये भुवि मानवाः ।
कन्याधर्मो न मे हन्याद्यदि स्वीकुरु मां तदा ॥ ३१ ॥
पुत्रश्च त्वत्समो नाथ भवेदद्‌भुतशक्तिमान् ।
सौगन्ध्यं सर्वदाङ्‌गे मे तारुण्यं च नवं नवम् ॥ ३२ ॥

पराशर उवाच -
शृणु प्रिये तवाभीष्टं सर्वं पूर्णं भविष्यति ।
विष्ण्वंशसंभवः पुत्रो भविता ते महायशाः ॥ ३३ ॥

किंचिद्वै कारणं विद्धि यतोऽहं कामपीडितः ।
दृष्ट्‍वा चाप्सरसारूपं नामुह्यन्मे नमः क्वचित् ॥ ३४ ॥
मीनगन्धां समालक्ष्य त्वां मोहवशगोऽभवम् ।
न बाले भालपट्टस्थो ब्रह्मलेखोऽन्यथा भवेत् ॥ ३५ ॥
पुराणकर्ता पुत्रस्ते वेदशाखाविभागकृत् ।
भविष्यति वरारोहे ख्यातकीर्तिर्जगत्त्रये ॥ ३६ ॥

इत्युक्त्वा तां सुरम्याङ्गीं भुक्त्वा योगविशारदः ।
वव्राज शीघ्रं यमुनाजले स्नात्वा महामुने ॥ ३७ ॥
सापि गर्भं दधाराशु द्वादशात्मसमप्रभम् ।
असूत सूर्यजाद्वीपे कामदेवमिवात्मजम् ॥ ३८ ॥

वामे कमण्डलुं बिभ्रद्दक्षिणे दण्डमुत्तमम् ।
पिशङ्‌गीभिर्जटाभिश्च राजितो महसां चयः ॥ ३९ ॥

जातमात्रस्तु तेजस्वी मातरं प्रत्यभाषत ।
गच्छ मातर्यथाकामं गच्छाम्यहमतः परम् ॥ ४० ॥
मातर्यदा भवेत्कार्यं तव किंचिद् हृदीप्सितम् ।
संस्मृतश्चागमिष्यामि त्वदिच्छापूर्तिहेतवे ॥ ४१ ॥

इत्युक्त्वा मातृचरणावभिवाद्य तपोनिधिः ।
जगाम च तपः कर्त्तुं तीर्थं पापविशोधनम् ॥ ४२ ॥

सापि पित्रन्तिकं याता पुत्रस्नेहाकुला सती ।
स्मरन्ती चरितं सूनोर्वर्णयन्ती स्वभाग्यकम् ॥ ४३ ॥

द्वीपे जातो यतो बालस्तेन द्वैपायनोऽभवत् ।
वेदशाखाविभजनाद्वेदव्यासः प्रकीर्तितः ॥ ४४ ॥

तीर्थराजं प्रथमतो धर्मकामार्थ मोक्षदम् ।
नैमिषं च कुरुक्षेत्रं गङ्‌गाद्वारमवन्तिकाम् ॥ ४५ ॥
अयोध्यां मथुरां चैव द्वारकाममरावतीम् ।
सरस्वतीं सिंधुसङ्‍गं गङ्‌गा सागरसङ्‌गमम् ॥ ४६ ॥
काञ्चीं च त्र्यम्बकं चापि सप्तगोदावरीतटम् ।
कालञ्जरं प्रभासं च तथा बदरिकाश्रमम् ॥ ४७ ॥
महालयं तथोङ्‌कारक्षेत्रं वै पुरुषोत्तमम् ।
गोकर्णं भृगुकच्छं च भृगुतुङ्‌गं च पुष्करम् ॥ ४८ ॥
श्रीपर्वतादितीर्थानि धारातीर्थं तथैव च ।
गत्वावगाह्य विधिना चचार परमन्तपः ॥ ४९ ॥

एवन्तीर्थान्यनेकानि नानादेशस्थितानि ह ।
पर्यटन्कालिकासूनुः प्रापद्‌वाराणसीं पुरीम् ॥ ५० ॥
यत्र विश्वेश्वरः साक्षादन्नपूर्णा महेश्वरी ।
भक्तानाममृतं दातुं विराजेते कृपानिधी ॥ ५१ ॥

प्राप्य वाराणसीतीर्थं दृष्ट्‍वाथ मणिकर्णिकाम् ।
कोटिजन्मार्जितं पापं तत्याज स मुनीश्वरः ॥ ५२ ॥

दृष्ट्‍वा लिङ्‌गानि सर्वाणि विश्वेशप्रमुखानि च ।
स्नात्वा सर्वेषु कुण्डेषु वापीकूपसरःसु च ॥ ५३ ॥
नत्वा विनायकान्सर्वान्गौरीः सर्वाः प्रणम्य च ।
सम्पूज्य कालराजं च भैरवं पापभक्षणम् ॥ ९४ ॥
दण्डनायकमुख्यांश्च गणान्स्तुत्वा प्रयत्नतः ।
आदिकेशवमुख्यांश्च केशवान्परितोष्य च ॥ ५५ ॥
लोलार्कमुख्यसूर्यांश्च प्रणम्य च पुनःपुनः ।
कृत्वा पिण्डप्रदानानि सर्वतीर्थेष्वतन्द्रितः ॥ ५६ ॥
स्थापयामास पुण्यात्मा लिङ्‌गं व्यासेश्वराभिधम् ।
यद्दर्शनाद्‌भवेद्विप्रा नरो विद्यासु वाक्पतिः ॥ ५७ ॥

लिङ्‌गान्यभ्यर्च्य विश्वेशप्रमुखानि सुभक्तितः ।
असकृच्चिन्तयामास किं लिगं क्षिप्रसिद्धिदम् ॥ ५८ ॥
यमाराध्य महादेवं विद्याः सर्वा लभेमहि ।
पुराणकर्तृताशक्तिर्ममास्तु यदनुग्रहात् ॥ ५९ ॥
श्रीमदोंङ्‌कारनाथं वा कृत्तिवासेश्वरं किमु ।
केदारेशन्तु कामेशं चन्द्रेशं वा त्रिलोचनम् ॥ ६० ॥
कालेशं वृद्धकालेशं कालशेश्वरमेव वा ।
ज्येष्ठेशं जम्बुकेशं वा जैगीषव्येश्वरन्तु वा ॥ ६१ ॥
दशाश्वमेधमीशानं द्रुमिचण्डेशमेव वा ।
दृक्केशं गरुडेशं वा गोकर्णेशं गणेश्वरम् ॥ ६२ ॥
प्रसन्नवदनेशं वा धर्म्मेशं तारकेश्वरम् ।
नन्दिकेशं निवासेशं पत्रीशं प्रीतिकेश्वरम् ॥ ६३ ॥
पर्वतेशं पशुपतिं हाटकेश्वरमेव वा ।
बृहस्पतीश्वरं वाथ तिलभाण्डेशमेव वा ॥ ६४ ॥
भारभूतेश्वरं किं वा महालक्ष्मीश्वरं तु वा ।
मरुतेशन्तु मोक्षेशं गङ्‌गेशं नर्मदेश्वरम् ॥ ६५ ॥
कृष्णेशं परमेशानं रत्नेश्वरमथापि वा ।
यामुनेशं लाङ्‌गलीशं श्रीमद्विश्वेश्वरं विभुम् ॥ ६६ ॥
अविमुक्तेश्वरं वाथ विशालाक्षीशमेव वा ।
व्याघ्रेश्वरं वराहेशं विद्येश्वरमथापि वा ॥ ६७ ॥
वरुणेशं विधीशं वा हरिकेशेश्वरन्तु वा ।
भवानीशं कपर्दीशं कन्दुकेशमजेश्वरम् ॥ ६८ ॥
विश्वकर्मेश्वरं वाथ वीरेश्वरमथापि वा ।
नादेशं कपिलेशं च भुवनेश्वरमेव वा ॥ ६९ ॥
वाष्कुलीशं महादेवं सिद्धीश्वरमथापि वा ।
विश्वेदेवेश्वरं वीरभद्रेशं भैरवेश्वरम् ॥ ७० ॥
अमृतेशं सतीशं वा पार्वतीश्वरमेव वा ।
सिद्धेश्वरं मतङ्‌गेशं भूतीश्वरमथापि वा ॥ ७१ ॥
आषाढीशं प्रकाशेशं कोटिरुद्रेश्वरं तथा ।
मदालसेश्वरं चैव तिलपर्णेश्वरं किमु ॥ ७२ ॥
किं वा हिरण्यगर्भेशं किं वा श्रीमध्यमेश्वरम् ।
इत्यादिकोटिलिङ्‌गानां मध्येऽहं किमुपाश्रये ॥ ७३ ॥

इति चिन्तातुरो व्यासः शिवभक्तिरतात्मवान् ।
क्षणं विचारयामास ध्यानसुस्थिरचेतसा ॥ ७४ ॥
आम् ज्ञातं विस्मृतं तावन्निष्पन्नो मे मनोरथः ।
सिद्धैः संपूजितं लिङ्‌गं धर्म्मकामार्थमोक्षदम् ॥ ७५ ॥
दर्शनात्स्पर्शनाद्यस्य चेतो निर्मलतामियात् ।
उद्‍घाटितं सदैवास्ति द्वारं स्वर्गस्य यत्र हि ॥ ७६ ॥

अविमुक्ते महाक्षेत्रे सिद्धक्षेत्रे हि तत्परम् ।
यत्रास्ते परमं लिङ्‌गं मध्यमेश्वरसंज्ञकम् ॥ ७७ ॥

न मध्यमेश्वरादन्याल्लिङ्‌गं काश्यां हि विद्यते ।
यद्दर्शनार्थमायान्ति देवाः पर्वणि पर्वणि ॥ ७८ ॥
अतः सेव्यो महादेवो मध्यमेश्वरसंज्ञकः ।
अस्याराधनतो विप्रा बहवः सिद्धिमागताः ॥ ७९ ॥

यः प्रधानतया काश्या मध्ये तिष्ठति शङ्करः ।
स्वपुरीजनसौख्यार्थमतोऽसौ मध्यमेश्वरः ॥ ८० ॥

तुम्बुरुर्नाम गंधर्वो देवर्षिर्नारदस्तथा ।
अमुमाराध्य संपन्नो गानविद्याविशारदौ ॥ ८१ ॥
अमुमेव समाराध्य विष्णुर्मोक्षप्रदोऽभवत् ।
ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च स्रष्टृपालकहारकाः ॥ ८२ ॥
धनाधीशः कुबेरोऽपि वामदेवो हि शैवराट् ।
खट्वाङ्‌गो नाम भूपालोऽनपत्योऽपत्यवानभूत् ॥ ८३ ॥

अप्सराश्चन्द्रभामाख्या नृत्यन्ती निजभावतः ।
सदेहा कोकिलालापा लिङ्‌गमध्ये लयं गता ॥ ८४ ॥
श्रीकरो गोपिकासूनुः सेविता मध्यमेश्वरम् ।
गाणपत्यं समालेभे शिवस्य करुणात्मनः ॥ ८५ ॥

भार्गवो गीष्पतिश्चोभौ देवौ दैत्यसुरार्चितौ ।
विद्यापारङ्‌गमौ जातौ प्रसादान्मध्यमेशितुः ॥ ८६ ॥

अहमप्यत्र संपूज्य मध्यमेश्वरमीश्वरम् ।
पुराणकर्तृताशक्तिं प्राप्स्यामि तरसा धुवम् ॥ ८७ ॥

इति कृत्वा मतिं धीरो व्यासः सत्यवतीसुतः ।
भागीरथ्यम्भसि स्नात्वा जग्राह नियमं व्रती ॥ ८८ ॥

क्वचित्पर्णाशनो भूत्त्वा फलशाकाशनः क्वचित् ।
वातभुग्जलभुक् क्वापि क्वचिन्निरशनव्रती ॥ ८९ ॥
इत्यादि नियमैर्योगी त्रिकालं मध्यमेश्वरम् ।
पूजयामास धर्मात्मा नानावृक्षोद्‌भवैः फलैः ॥ ९० ॥

इत्थं बहुतिथे काले व्यतीते कालिकासुतः ।
स्नात्वा त्रिपथगातोये यावदायाति स प्रगे ॥ ९१ ॥
मध्यमेश्वरमीशानं भक्ताभीष्टवरप्रदम् ।
तावद्ददर्श पुण्यात्मा मध्येलिङ्‌गं महेश्वरम् ॥ ९२ ॥
उमाभूषितवामाङ्‌गं व्याघ्रचर्म्मोत्तरीयकम् ।
जटाजूटचलद्‌गङ्‌गातरङ्‌गैश्चारुविग्रहम् ॥ ९३ ॥
लसच्छारदबालेन्दुचन्द्रिकाचन्द्रितालकम् ।
भस्मोद्धूलितसर्वाङ्‌गं कर्पूरार्जुनविग्रहम् ॥ ९४ ॥
कर्णान्तायतनेत्रं च विद्रुमारुणदच्छदम् ।
पञ्चवर्षाकृति बालं बालकोचितभूषणम् ॥ ९५ ॥
दधानं कोटिकन्दर्पदर्पहानिं तनुद्युतिम् ।
नग्रं प्रहसितास्याब्जं गायन्तं साम लीलया ॥ ९६ ॥
करुणापारपाथोधिं भक्तवत्सलनामकम् ।
आशुतोषमुमाकान्तं प्रसादसुमुखं हरम् ॥ ९७ ॥
समालोक्य स्तुतिं चक्रे प्रेमगद्‌गया गिरा ।
योगीनामप्यगम्यं तं दीनबन्धुं चिदात्मकम् ॥ ९८ ॥

वेदव्यास उवाच -
देवदेव महाभाग शरणागतवत्सल ।
वाङ्‌मनः कर्मदुष्पाप योगिनामप्यगोचर ॥ ९९ ॥
महिमानं न ते वेदा विदामासुरुमापते ।
त्वमेव जगतः कर्ता धर्ता हर्ता तथैव च ॥ १०० ॥

त्वमाद्यः सर्वदेवानां सच्चिदानंद ईश्वरः ।
नामगोत्रे न वा ते स्तः सर्वज्ञोऽसि सदाशिव ॥ १०१ ॥
त्वमेव परमं ब्रह्म मायापाशनिवर्तकः ।
गुणत्रयैर्न लिप्तस्त्वं पद्मपत्रमिवांभसा ॥ १०२ ॥

न ते जन्म न वा शीलं न देशो न कुलं च ते ।
इत्थंभूतोपीश्वरत्वं त्रिलोक्याः काममावहे ॥ १०३ ॥

न च ब्रह्मा न लक्ष्मीशो न च सेन्द्रा दिवौकसः ।
न योगीन्द्रा विदुस्तत्त्वं यस्य तं त्वामुपास्महे ॥ १०४ ॥
त्वत्तः सर्वं त्वं हि सर्वं गौरीशस्त्वं पुरान्तकः ।
त्वं बालस्त्वं युवा वृद्धस्तं त्वां हृदि युनज्म्यहम् ॥ १०५ ॥

नमस्तस्मै महेशाय भक्तध्येयाय शम्भवे ।
पुराणपुरुषायाद्धा शङ्‌कराय परात्मने ॥ १०६ ॥

इति स्तुत्वा क्षितौ यावद्दण्डवन्निपपात सः ।
तावत्स बालो हृष्टात्मा वेदव्यासमभाषत ॥ १०७ ॥
वरं वृणीष्व भो योगिन्यस्ते मनसि वर्तते ।
नादेयं विद्यते किंचिद्‌भक्ताधीनो यतोऽस्म्यहम् ॥ १०८ ॥

तत उत्थाय हृष्टात्मा मुनिर्व्यासो महातपाः ।
प्रत्यब्रवीत्किमज्ञातं सर्वज्ञस्य तव प्रभो ॥ १०९ ॥
सर्वान्तरात्मा भगवान् शर्वः सर्वप्रदो भवान् ।
याञ्चां प्रतिनियुङ्क्ते मां किमीशो दैन्यकारिणीम् ॥ ११० ॥

इति श्रुत्वा वचस्तस्य व्यासस्यामलचेतसः ।
शुचि स्मित्वा महादेवो बालरूपधरोऽब्रवीत् ॥ १११ ॥

बाल उवाच -
त्वया ब्रह्मविदां श्रेष्ठ योऽभिलाषः कृतो हृदि ।
अचिरेणैव कालेन स भविष्यत्यसंशयः ॥ ११२ ॥

कण्ठे स्थित्वा तव ब्रह्मन्नन्तर्याम्यहमीश्वरः ।
सेतिहासपुराणानि सम्यङ्निर्यापयाम्यहम् ॥ ११३ ॥

अभिलाषाष्टकं पुण्यं स्तोत्रमेतत्त्वयेरितम् ।
वर्षं त्रिकालं पठनात्कामदं शम्भुसद्मनि ॥ ११४ ॥

एतत्स्तोत्रस्य पठनं विद्याबुद्धिविवर्धनम् ।
सर्वसंपत्करं प्रोक्तं धर्मदं मोक्षदं नृणाम् ॥ ११५ ॥

प्रातरुत्थाय सुस्नातो लिङ्‌गमभ्यर्च्य शाङ्‌करम् ।
वर्षं पठन्निदं स्तोत्रं मूर्खोऽपि स्याद्‌ बृहस्पतिः ॥ ११६ ॥

स्त्रिया वा पुरुषेणापि नियमाल्लिङ्‌गसन्निधौ ।
वर्षं जप्तमिदं स्तोत्रं बुद्धिं विद्याञ्च वर्धयेत् ॥ ११७ ॥

इत्युक्त्वा स महादेवो बालो लिङ्‌गे न्यलीयत ।
व्यासोऽपि मुंचन्नश्रूणि शिवप्रेमाकुलोऽभवत् ॥ ११८ ॥

एवं लब्धवरो व्यासो महेशान्मध्यमेश्वरात् ।
अष्टादश पुराणानि प्रणिनाय स्वलीलया ॥ ११९ ॥
ब्राह्मं पाद्मं वैष्णवं च शैवं भागवतं तथा ।
भविष्यं नारदीयं च मार्कंडेयमतः परम् ॥ १२० ॥
आग्नेयं ब्रह्मवैवर्त लैङ्‌गं वाराहमेव च ।
वामनाख्यं ततः कौर्मं मात्स्यं गारुडमेव च ॥ १२१ ॥
स्कान्दं तथैव ब्रह्माण्डाख्यं पुराणं च कीर्तितम् ।
यशस्यं पुण्यदं नॄणां श्रोतॄणां शाङ्‌करं यश ॥ १२२ ॥

सूत उवाच -
अष्टादशपुराणानां पूर्वं नामोदितं त्वया ।
कुरु निर्वचनं तेषामिदानीं वेदवित्तम ॥ १२३ ॥

व्यास उवाच -
अयमेव कृतः प्रश्नस्तण्डिना ब्रह्मयोनिना ।
नन्दिकेश्वरमुद्दिश्य स यदाह ब्रवीमि तत् ॥ १२४ ॥

नन्दिकेश्वर उवाच -
यत्र वक्ता स्वयं तण्डी ब्रह्मा साक्षाच्चतुर्मुखः ।
तस्माद्‌ब्रह्मं समाख्यातं पुराणं प्रथमं मुने ॥ १२५ ॥

पद्मकल्पस्य माहात्म्यं तत्र यस्यामुदाहृतम् ।
तस्मात्पाद्मं समाख्यातं पुराणं च द्वितीयकम् ॥ १२६ ॥

पराशरकृतं यत्तु पुराणं विष्णुबोधकम् ।
तदेव व्यासकथितं पुत्रपित्रोरभेदतः ॥ १२७ ॥

यत्र पूर्वोत्तरे खण्डे शिवस्य चरितं बहु ।
शैवमेतत्पुराणं हि पुराणज्ञा वदन्ति च ॥ १२८ ॥

भगवत्याश्च दुर्गायाश्चरितं यत्र विद्यते ।
तत्तु भागवतं प्रोक्तं ननु देवीपुराणकम् ॥ १२९ ॥

नारदोक्तं पुराणं तु नारदीयं प्रचक्षते ।
यत्र वक्ताऽभवत्तण्डी मार्कण्डेयो महामुनिः ॥ १३० ॥
मार्कण्डेयपुराणं हि तदाख्यातं च सप्तमम् ।
अग्नियोगात्तदाग्नेयं भविष्योक्तेर्भविष्यकम् ॥ १३१ ॥

विवर्तनाद्‌ब्रह्मणस्तु ब्रह्मवैवर्तमुच्यते ।
लिङ्‌गस्य चरितोक्तत्वात्पुराणं लिङ्‌गमुच्यते ॥ १३२ ॥

वराहस्य च वाराहं पुराणं द्वादशं मुने ।
यत्र स्कन्दः स्वयं श्रोता वक्ता साक्षान्महेश्वरः ॥ १३३ ॥
तत्तु स्कान्दं समाख्यातं वामनस्य तु वामनम् ।
कौर्मं कूर्मस्य चरितं मात्स्यं मत्स्येन कीर्तितम् ॥ १३४ ॥

गरुडस्तु स्वयं वक्ता यत्तद्‌गारुडसंज्ञकम् ।
ब्रह्माण्डचरितोक्तत्वाद्‌ब्रह्माण्डं परिकीर्तितम् ॥ १३५ ॥

सूत उवाच -
अयमेव मयाऽकारि प्रश्नो व्यासाय धीमते ।
ततः सर्वपुराणानां मया निर्वचनं श्रुतम् ॥ १३६ ॥

एवं व्यासः समुत्पन्नः सत्यवत्यां पराशरात् ।
पुराणसंहिताश्चक्रे महाभारतमुत्तमम् ॥ १३७ ॥
पराशरेण संयोगः पुनः शन्तनुना यथा ।
सत्यवत्या इव ब्रह्मन्नः संशयितुमर्हसि ॥ १३८ ॥

सकारणेयमुत्पत्तिः कथिताश्चर्यकारिणी ।
महतां चरिते चैव गुणा ग्राह्या विचक्षणैः ॥ १३९ ॥
इदं रहस्यं परमं यः शृणोति पठत्यपि ।
स सर्वपापनिर्मुक्त ऋषिलोके महीयते ॥ १४० ॥

इति श्रीशिवमहापुराणे पञ्चम्यामुमासंहितायां
व्यासोत्पत्तिवर्णनं नाम चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ४४ ॥