![]() |
॥ श्रीगणेशाय नमः श्रीगौरीशंकराभ्यां नमः ॥
॥ श्रीशिवमहापुराणम् ॥
वायवीयसंहिता
॥ द्वाविंशोऽध्यायः ॥ दक्षयज्ञविध्वंसवर्णनम्
वीरभद्रके पराक्रमका वर्णन वायुरुवाच तस्मिन्नवसरे व्योम्नि समाविरभवद्रथः । सहस्रसूर्यसंकाशश्चारुचीरवृषध्वजः ॥ १ ॥ अश्वरत्नद्वयोदारो रथचक्रचतुष्टयः । सञ्चितानेकदिव्यास्त्रशस्त्ररत्नपरिष्कृतः ॥ २ ॥ वायु बोले-[हे ब्राह्मणो !] उसी समय आकाशमें एक रथ प्रकट हुआ, जो हजारों सूर्योके समान, मनोहर वस्वमें वृषचिह्नवाली ध्वजासे युक्त, दो [वेगवान् तथा] श्रेष्ठ अश्वोंसे युक्त, चार पहियोंवाला, अनेक तरहके दिव्य अस्त्रों एवं शस्त्रोंसे परिपूर्ण और रत्नोंसे सुसज्जित था ॥ १-२ ॥ तस्यापि रथवर्यस्यासीत्स एव हि सारथिः । यश्चैव त्रैपुरे युद्धे पूर्वं शार्वरथे स्थितः ॥ ३ ॥ उस उत्तम रथके सारथी वे ही [ब्रह्मा] बने, जो पहले त्रिपुरसंग्राममें शिवजीके रथमें स्थित हुए थे ॥ ३ ॥ स तं रथवरं ब्रह्मा शासनादेव शूलिनः । हरेः समीपमानीय कृताञ्जलिरभाषत ॥ ४ ॥ भगवान् सदाशिवके ही आदेशसे ब्रह्माजी उस श्रेष्ठ रथको लेकर विष्णुके समीप जा करके हाथ जोड़कर [वीरभद्रसे] कहने लगे- ॥ ४ ॥ भगवन् भद्र भद्राङ्ग भगवानिन्दुभूषणः । आज्ञापयति वीरस्त्वां रथमारोढुमव्ययः ॥ ५ ॥ रैभ्याश्रमसमीपस्थस्त्र्यंबकोऽम्बिकया सह । सम्पश्यते महाबाहो दुःसहं ते पराक्रमम् ॥ ६ ॥ तस्य तद्वचनं श्रुत्वा स वीरो गणकुञ्जरः । आरुरोह रथं दिव्यमनुगृह्य पितामहम् ॥ ७ ॥ तथा रथवरे तस्मिन् स्थिते ब्रह्मणि सारथौ । भद्रस्य ववृधे लक्ष्मी रुद्रस्येव पुरद्विषः ॥ ८ ॥ हे भगवन् ! हे वीरभद्र ! हे भद्रांग ! वीर अविनाशी भगवान् चन्द्रभूषण सदाशिवने आपको रथपर आरूढ़ होनेकी आज्ञा दी है और हे महाबाहो ! वे त्रिनेत्र शिव भवानी पार्वतीके साथ रैभ्याश्रमके समीप रहकर आपका दुःसह पराक्रम आज देखेंगे । उनका यह वचन सुनकर गणोंमें श्रेष्ठ वे वीरभद्र पितामहको अनुगृहीत करके दिव्य रथपर सवार हो गये । उस श्रेष्ठ रथपर सारथीके रूपमें ब्रह्माजीके विराजमान हो जानेपर वीरभद्र त्रिपुरको मारनेवाले सदाशिवके समान सुशोभित होने लगे ॥ ५-८ ॥ ततः शंखवरं दीप्तं पूर्णचन्द्रसमप्रभम् । प्रदध्मौ वदने कृत्वा भानुकम्पो महाबलः ॥ ९ ॥ तस्य शंखस्य तं नादं भिन्नसारससन्निभम् । श्रुत्वा भयेन देवानां जज्वाल जठरानलः ॥ १० ॥ यक्षविद्याधराहीन्द्रैः सिद्धैर्युद्धदिदृक्षुभिः । क्षणेन निबिडीभूताः साकाशविवरा दिशः ॥ ११ ॥ ततः शार्ङ्गेण चापाङ्कात्स नारायणनीरदः । महता बाणवर्षेण तुतोद गणगोवृषम् ॥ १२ ॥ उसी समय महाबलवान् भानुकम्प नामक गणने पूर्ण चन्द्रके समान प्रकाशित अपने देदीप्यमान शंखको मुखपर रखकर बजाया । उस शंखके क्षुभित सागरके घोषके सदृश नादको सुनकर भयके कारण देवताओंके जठरमें मानो अग्निसी जल उठी । उस समय संग्राम देखनेकी इच्छावाले यक्ष, विद्याधर, सर्पराज एवं सिद्धोंसे आकाशमण्डलसहित सभी दिशाएँ क्षणमात्रमें ही आच्छादित हो गयीं । तब शार्ङ्गधनुषरूप इन्द्रधनुषसे समन्वित उन नारायणरूप मेघने बाणोंकी वर्षासे गणोंके स्वामी वीरभद्रको व्याकुल कर दिया ॥ ९-१२ ॥ तं दृष्ट्वा विष्णुमायान्तं शतधा बाणवर्षिणम् । स चाददे धनुर्जैत्रं भद्रो बाणसहस्रमुक् ॥ १३ ॥ समादाय च तद्दिव्यं धनुः समरभैरवम् । शनैर्विस्फारयामास मेरुं धनुरिवेश्वरः ॥ १४ ॥ तस्य विस्फार्यमाणस्य धनुषोऽभून्महास्वनः । तेन स्वनेन महता पृथिवीं समकंपयत् ॥ १५ ॥ सैकड़ों प्रकारसे बाणोंकी वर्षा करनेवाले नारायणको आते हुए देखकर उन वीरभद्रने भी अपने जैत्र नामक धनुषको उठा लिया, जो हजारों बाणोंकी वर्षा करने में समर्थ था । जिस प्रकार ईश्वरने मेरुको धनुष बनाकर चढ़ाया था, उसी प्रकार वीरभद्रने भी संग्रामभूमिमें भय उत्पन्न करनेवाले उस दिव्य धनुषको लेकर कानोंतक चढ़ाया । उस धनुषको चढ़ाते ही इस प्रकार बड़ी ही तीव्र ध्वनि हुई, उस महान् ध्वनिसे उन्होंने पृथ्वीको कम्पित कर दिया । १३-१५ ॥ ततः शरवरं घोरं दीप्तमाशीविषोपमम् । जग्राह गणपः श्रीमान्स्वयमुग्रपराक्रमः ॥ १६ ॥ इसके पश्चात् भयानक पराक्रमवाले श्रीमान् गणराज [वीरभद्र]-ने स्वयं भी सर्पकी-सी आकृतिवाला, देदीप्यमान तथा भयानक एक उत्तम बाण [तरकससे] ले लिया ॥ १६ ॥ बाणोद्धारे भुजो ह्यस्य तूणीवदनसङ्गतः । प्रत्यदृश्यत वल्मीकं विवेक्षुरिव पन्नगः ॥ १७ ॥ जिस समय वे अपने तूणीरसे बाण निकालने लगे, उस समय तरकसमें प्रविष्ट होती हुई उनकी भुजा विलमें घुसनेकी इच्छावाले सर्पके समान प्रतीत होने लगी ॥ १७ ॥ समुद्धृतः करे तस्य तत्क्षणं रुरुचे शरः । महाभुजङ्गसन्दष्टो यथा बालभुजङ्गमः ॥ १८ ॥ शरेण घनतीव्रेण भद्रो रुद्रपराक्रमः । विव्याध कुपितो गाढं ललाटे विष्णुमव्ययम् ॥ १९ ॥ उस समय उनके हाथमें लिया हुआ बाण इस प्रकार सुशोभित होने लगा, मानो महान् सर्पने बालसर्पको जकड़ लिया हो । इसके पश्चात् रुद्रके समान पराक्रमी वीरभद्रने क्रोधित हो अपने तीखे सुदृढ़ बाणसे अविनाशी विष्णुके ललाटपर तीव्र प्रहार किया ॥ १८-१९ ॥ ललाटेऽभिहितो विष्णुः पूर्वमेवावमानितः । चुकोप गणपेन्द्राय मृगेन्द्रायेव गोवृषः ॥ २० ॥ ललाटपर प्रहार किये जानेसे संग्राममें सबसे पहले अपमानित हुए विष्णु वीरभद्रपर इस तरह क्रूद्ध हुए, मानो सिंहपर वृषभ क्रोधित हो गया हो ॥ २० ॥ ततस्त्वशनिकल्पेन क्रूरास्येन महेषुणा । विव्याध गणराजस्य भुजे भुजगसन्निभे ॥ २१ ॥ सोऽपि तस्य भुजे भूयः सूर्यायुतसमप्रभम् । विससर्ज शरं वेगाद्वीरभद्रो महाबलः ॥ २२ ॥ इसके पश्चात् उन्होंने वज्रके समान कठोर और कराल मुखवाले महान् बाणसे वीरभद्रकी भुजंगसदृश भुजाओंपर आघात किया । तब उन महाबली वीरभद्रने भी दस हजार सूर्योके समान प्रभावाले बाणको पुनः विष्णुकी भुजापर वेगपूर्वक छोड़ा ॥ २१-२२ ॥ स च विष्णुः पुनर्भद्रं भद्रो विष्णुं तथा पुनः । स च तं स च तं विप्राः शरैस्तावनुजघ्नतुः ॥ २३ ॥ तयोः परस्परं वेगाच्छरानाशु विमुञ्चतोः । द्वयोः समभवद्युद्धं तुमुलं रोमहर्षणम् ॥ २४ ॥ हे विप्रो ! इस तरह वे विष्णु उन वीरभद्रपर और वे वीरभद्र उन विष्णुपर अपने-अपने बाणोंसे बार-बार प्रहार करने लगे । उस समय तीव्र वेगसे शीघ्रतापूर्वक एक-दूसरेपर बाण छोड़ते हुए उन दोनोंमें रोमांचकारी घोर युद्ध होने लगा ॥ २३-२४ ॥ तद्दृष्ट्वा तुमुलं युद्धं तयोरेव परस्परम् । हाहाकारो महानासीदाकाशे खेचरेरितः ॥ २५ ॥ उन दोनोंके परस्पर घनघोर युद्धको देखकर आकाशगामी देवताओंमें महान् हाहाकार होने लगा ॥ २५ ॥ ततस्त्वनलतुण्डेन शरेणादित्यवर्चसा । विव्याध सुदृढं भद्रं विष्णोर्महति वक्षसि ॥ २६ ॥ इसके बाद वीरभद्रने सूर्यके समान तेजस्वी तथा उल्कायुक्त अग्रभागवाले बाणसे अत्यन्त दृढ़तापूर्वक विष्णुके चौड़े वक्षःस्थलपर आघात किया ॥ २६ ॥ स तु तीव्रप्रपातेन शरेण दृढमाहतः । महतीं रुजमासाद्य निपपात विमोहितः ॥ २७ ॥ पुनः क्षणादिवोत्थाय लब्धसंज्ञस्तदा हरिः । सर्वाण्यपि च दिव्यास्त्राण्यथैनं प्रत्यवासृजत् ॥ २८ ॥ स च विष्णुर्धनुर्मुक्तान्सर्वान् शर्वचमूपतिः । सहसा वारयामास घोरैः प्रतिशरैः शरान् ॥ २९ ॥ उस बाणके तीव्र प्रहारसे अत्यधिक आहत हुए वे विष्णु महान् पीड़ा प्राप्त करके मूर्छित होकर गिर पड़े । इसके बाद क्षणभरमें चेतनाको प्राप्तकर वे विष्णु उठ करके उनपर सभी दिव्यास्त्रोंका प्रयोग करने लगे । शिवजीके सेनापति वीरभद्रने भी विष्णुके धनुषसे हटे हुए सभी बाणोंको अपने घोर बाणोंसे सरलतापूर्वक काट दिया ॥ २७-२९ ॥ ततो विष्णुः स्वनामाङ्कं बाणमव्याहतं क्वचित् । ससर्ज क्रोधरक्ताक्षः तमुद्दिश्य गणेश्वरम् । तं बाणं बाणवर्येण भद्रो भद्राह्वयेण तु ॥ ३० ॥ अप्राप्तमेव भगवान् चिच्छेद शतधा पथि । अथैकेनेषुणा शार्ङ्गं द्वाभ्यां पक्षौ गरुत्मतः ॥ ३१ ॥ निमेषादेव चिच्छेद तदद्भुतमिवाभवत् । तदनन्तर क्रोधसे लाल नेत्रोंवाले विष्णुने अपने नामसे अंकित और कहीं भी प्रतिरुद्ध न होनेवाले बाणको गणेश्वर वीरभद्रको लक्ष्य करके छोड़ा । भगवान् वीरभद्रने भी अपने भद्र नामक श्रेष्ठ बाणसे उस बाणको अपने पास बिना आये ही उसके मार्गमें सैकड़ों टुकड़े कर दिये । पुनः एक बाणसे विष्णुके शार्ङ्गधनुषको और दो बाणोंसे गरुड़के पंखोंको एक निमेषमें काट दिया, यह अद्भुत घटना हो गयी ॥ ३०-३१ १/२ ॥ ततो योगबलाद्विष्णुर्देहाद्देवान् सुदारुणान् ॥ ३२ ॥ शंखचक्रगदाहस्तान् विससर्ज सहस्रशः । सर्वांस्तान्क्षणमात्रेण त्रैपुरानिव शङ्करः ॥ ३३ ॥ निर्ददाह महाबाहुर्नेत्रसृष्टेन वह्निना । इसके बाद योगबलके द्वारा विष्णुने हाथोंमें शंख, चक्र और गदा धारण किये हुए हजारों भयंकर देवताओंको अपने शरीरसे उत्पन्न किया, किंतु महाबाहु वीरभद्रने अपने नेत्रसे निकली हुई अग्निसे उन सभीको क्षणमात्रमें इस तरह दग्ध कर दिया, जिस तरह शिवजीने तीनों पुरोंको भस्म कर दिया था ॥ ३२-३३ १/२ ॥ ततः क्रुद्धतरो विष्णुश्चक्रमुद्यम्य सत्वरः ॥ ३४ ॥ तस्मिन्वीरो समुत्स्रष्टुं तदानीमुद्यतोऽभवत् । तं दृष्ट्वा चक्रमुद्यम्य पुरतः समुपस्थितम् ॥ ३५ ॥ स्मयन्निव गणेशानो व्यष्टंभयदयत्नतः । स्तंभितांङ्गस्तु तच्चक्रं घोरमप्रतिमं क्वचित् ॥ ३६ ॥ इच्छन्नपि समुत्स्रष्टुं न विष्णुरभवत्क्षमः । तब विष्णु अति क्रोधित हो शीघ्रतासे अपना चक्र उठाकर उसे वीरभद्रपर चलानेके लिये उद्यत हुए । उस समय अपने सामने चक्र उठाकर उन्हें खड़ा देखकर वीरभद्रने हँसते हुए बिना प्रयत्न किये ही उसे स्तम्भित कर दिया । तब वीरभद्रपर आघात करनेकी इच्छा रखते हुए भी विष्णु अपने उस अप्रतिम और कठोर चक्रको चलाने में असमर्थ हो गये ॥ ३४-३६ १/२ ॥ श्वसन्निवैकमुद्धृत्य बाहुं चक्रसमन्वितम् ॥ ३७ ॥ अतिष्ठदलसो भूत्वा पाषाण इव निश्चलः । विशरीरो यथाजीवो विशृङ्गो वा यथा वृषः ॥ ३८ ॥ विदंष्ट्रश्च यथा सिंहस्तथा विष्णुरवस्थितः । तं दृष्ट्वा दुर्दशापन्नं विष्णुमिन्द्रादयः सुराः । समुन्नद्धा गणेन्द्रेण मृगेन्द्रेणेव गोवृषाः ॥ ३९ ॥ प्रगृहीतायुधा यौद्धुं क्रुद्धाः समुपतस्थिरे । उस समय एक हाथमें चक्र लिये विष्णु वहींपर दीर्घ नि:श्वास छोड़ते हुए आलस्ययुक्त होकर पत्थरके समान निश्चल हो गये । विष्णु उसी तरह हो गये, जैसे शरीरसे रहित जीव, श्रृंगविहीन बैल तथा दाढ़से रहित सिंह [किंकर्तव्यविमूढ़] हो जाता है । तब उन्हें दुर्गतिमें पड़ा देखकर इन्द्रादि देवगण वीरभद्रसे लड़नेके लिये इस तरह सन्नद्ध हो गये, मानो वृष क्रुद्ध होकर सिंहसे संग्राम करना चाहते हों । वे कुपित होकर शस्त्र लेकर युद्ध करनेके लिये उपस्थित हो गये ॥ ३७-३९ १/२ ॥ तान्दृष्ट्वा समरे भद्रः क्षुद्रानिव हरिर्मृगान् ॥ ४० ॥ साक्षाद् रुद्रतनुर्वीरो वरवीरगणावृतः । अट्टहासेन घोरेण व्यष्टं भयदनिन्दितः ॥ ४१ ॥ तथा शतमखस्यापि सवज्रो दक्षिणः करः । सिसृक्षोरेव उद्वज्रश्चित्रीकृत इवाभवत् ॥ ४२ ॥ अन्येषामपि सर्वेषां सरक्ता अपि बाहवः । अलसानामिवारंभास्तादृशाः प्रतियान्त्युत ॥ ४३ ॥ तब महावीर गणोंसे घिरे हुए तथा साक्षात् रुद्रके सदृश शरीरवाले निष्कलंक वीरभद्रने उनकी तरफ उसी प्रकार देखा, जैसे सिंह क्षुद्र मृगोंको देखता है । [तदुपरान्त वीरभद्रने] अट्टहासके द्वारा अपना वज्र छोड़नेकी इच्छा रखनेवाले इन्द्रका वज्रयुक्त उठा हुआ दाहिना हाथ स्तम्भित कर दिया, जिससे वह चित्रलिखित-जैसा हो गया । उसी तरह अन्य समस्त देवगणोंकी शस्त्रोंके सहित उठी हुई भुजाएँ भी आलसी पुरुषोंके कार्योंके समान स्तम्भित हो गयीं ॥ ४०-४३ ॥ एवं भगवता तेन व्याहताशेषवैभवात् । अमराः समरे तस्य पुरतः स्थातुमक्षमाः ॥ ४४ ॥ स्तब्धैरवयवैरेव दुद्रुवुर्भयविह्वलाः । स्थितिं च चक्रिरे युद्धे वीरतेजोभयाकुलाः ॥ ४५ ॥ इस प्रकार भगवान्के द्वारा अपना सम्पूर्ण ऐश्वर्य नष्ट कर दिये जानेके कारण सभी देवता संग्राममें उनके सम्मुख स्थित रहने में असमर्थ हो गये और स्तम्भित अंगोंसहित भयसे व्याकुल हो भागने लगे । वीरभद्रके तेजके भयसे व्याकुल वे युद्धस्थलमें टिक न सके । ४४-४५ ॥ विद्रुतांस्त्रिदशान्वीरान्वीरभद्रो महाभुजः । विव्याध निशितैर्बाणैर्मेघो वर्षैरिवाचलान् ॥ ४६ ॥ तब महान् भुजाओंवाले वीरभद्र भागते हुए वीर देवगणोंको अपने तीखे बाणोंसे इस प्रकार बींधने लगे, मानो पर्वतोपर मेघ वर्षा कर रहा हो ॥ ४६ ॥ बहवस्तस्य वीरस्य बाहवः परिघोपमाः । शस्त्रैश्चकाशिरे दीप्तैः साग्निज्वाला इवोरगाः ॥ ४७ ॥ अस्त्रशस्त्राण्यनेकानि स वीरो विसृजन्बभौ । विसृजन्सर्वभूतानि यथादौ विश्वसंभवः ॥ ४८ ॥ उस समय उन वीरभद्रकी देदीप्यमान शस्त्रोंसे युक्त, परिघके समान बहुत-सी भुजाएँ प्रकाशित हो उठीं, मानो वे अग्निज्वालासहित सर्प हों । अनेक प्रकारके अस्त्रशस्त्रोंको छोड़ते हुए वे वीरभद्र उसी प्रकार शोभित हुए, जैसे कल्पादिमें सभी प्राणियोंकी सृष्टि करते हुए ब्रह्माजी शोभित होते हैं ॥ ४७-४८ ॥ यथा रश्मिभिरादित्यः प्रच्छादयति मेदिनीम् । तथा वीरः क्षणादेव शरैः प्राच्छादयद्दिशः ॥ ४९ ॥ खमण्डले गणेन्द्रस्य शराः कनकभूषिताः । उत्पतन्तस्तडिद्रूपैरुपमानपदं ययुः ॥ ५० ॥ महान्तस्ते सुरगणान् मण्डूकानिव डुण्डुभाः । प्राणैर्वियोजयामासुः पपुश्च रुधिरासवम् ॥ ५१ ॥ जैसे सूर्य अपनी रश्मियोंसे पृथ्वीको आच्छादित कर देता है, उसी तरह वीरभद्रने थोड़ी ही देरमें बाणोंसे दिशाओंको आच्छन्न कर दिया । गणेश्वर वीरभद्रके सुवर्णमण्डित बाण आकाश-मण्डलमें उछलते हुए अपनी त्वरित गति तथा युतिके कारण] स्वयं बिजलियोंके उपमान बन गये । जिस प्रकार डुण्डुभ मेढकका रुधिर पी जाता है तथा उसे प्राणविहीन कर देता है, उसी प्रकार वे बड़े-बड़े बाण देवताओंके रुधिररूपी आसवको पीने लगे और उन्हें प्राणहीन करने लगे ॥ ४९-५१ ॥ निकृत्तबाहवः केचित्केचिल्लूनवराननाः । पार्श्वे विदारिताः केचिन्निपेतुरमरा भुवि ॥ ५२ ॥ विशिखोन्मथितैर्गात्रैर्बहुभिश्छिन्नसन्धिभिः । विवृत्तनयनाः केचिन्निपेतुर्भूतले मृताः । गां प्रवेष्टुमिवेच्छन्तः खं गन्तुमिव लिप्सवः ॥ ५३ ॥ अलब्धात्मनिरोधानां व्यलीयन्तः परस्परम् । भूमौ केचित्प्रविविशुः पर्वतानां गुहाः परे ॥ ५४ ॥ अपरे जग्मुराकाशं परे च विविशुर्जलम् । [उस समय] किन्हींकी भुजाएँ कट गयीं, किन्हींके सुन्दर मुख छिन्न-भिन्न हो गये, किन्हींकी पसलियाँ टूट गयीं और कुछ देवता पृथ्वीपर गिर पड़े । बाणोंके द्वारा अंगोंके पीड़ित होनेसे तथा सन्धिभागके विच्छिन्न हो जानेसे कुछ देवता आँखें फाड़कर पृथ्वीपर गिरकर मर गये, कोई पृथ्वीमें प्रविष्ट होनेकी इच्छासे और कोई-कोई छिपनेके लिये स्थान न प्राप्तकर आपसमें एक-दूसरेके शरीरमें छिप गये, कोई पृथ्वीमें प्रविष्ट हो गये और कोई पर्वतोंकी गुफाओंमें छिप गये, कोई आसमानमें चले गये तथा कोई देवता जलमें छिप गये ॥ ५२-५४-१/२ ॥ तथा संछिन्नसर्वाङ्गैः स वीरस्त्रिदशैर्बभौ ॥ ५५ ॥ परिग्रस्तः प्रजावर्गो भगवानिव भैरवः । दग्धत्रिपुरसंव्यूहस्त्रिपुरारिर्यथाऽभवत् ॥ ५६ ॥ एवं देवबलं सर्वं दीनं बीभत्सदर्शनम् । गणेश्वरसमुत्पन्नं कृपणं वपुराददे ॥ ५७ ॥ छिन्न-भिन्न अंगोवाले देवताओंके सहित वे वीरभद्र इस प्रकार सुशोभित हो रहे थे, जिस प्रकार प्रजाका संहार करके भगवान् भैरव सुशोभित होते हैं अथवा जिस प्रकार त्रिपुरको दग्ध करके त्रिपुरारि शोभित हुए थे । इस प्रकार गणेश्वरके द्वारा उपद्रुत (भगाये गये) देवगणोंकी सारी सेना छिन्न-भिन्न हो दीन, अशरण एवं बीभत्स दिखायी देने लगी ॥ ५५-५७ ॥ तदा त्रिदशवीराणामसृक्सलिलवाहिनी । प्रावर्तत नदी घोरा प्राणिनां भयशंसिनी ॥ ५८ ॥ उस समय उन देवगणोंके रक्तकी घोर नदी प्रवाहित होने लगी, जो प्राणियोंको भयभीत कर देनेवाली थी ॥ ५८ ॥ रुधिरेण परिक्लिन्ना यज्ञभूमिस्तदा बभौ । रक्तार्द्रवसना श्यामा हतशुंभेव कौशिकी ॥ ५९ ॥ उस समय रुधिरसे पूर्णतः सिक्त यज्ञभूमि ऐसी प्रतीत होने लगी, मानो शुम्भका वधकर रक्तसे गीले वस्त्रोंवाली श्यामा कौशिकी देवी हो ॥ ५९ ॥ तस्मिन्महति संवृत्ते समरे भृशदारुणे । भयेनेव परित्रस्ता प्रचचाल वसुन्धरा ॥ ६० ॥ महोर्मिकलिलावर्तश्चुक्षुभे च महोदधिः । पेतुश्चोल्का महोत्पाताः शाखाश्च मुमुचुर्द्रुमाः ॥ ६१ ॥ अप्रसन्ना दिशः सर्वाः पवनश्चाशिवो ववौ । अहो विधिविपर्यासस्त्वश्वमेधोयमध्वरः । यजमानः स्वयं दक्षौ ब्रह्मपुत्रप्रजापतिः ॥ ६२ ॥ धर्मादयः सदस्याश्च रक्षिता गरुडध्वजः । भागांश्च प्रतिगृह्णन्ति साक्षादिन्द्रादयः सुराः ॥ ६३ ॥ तथापि यजमानस्य यज्ञस्य च सहर्त्विजः । सद्य एव शिरश्छेदः साधु संपद्यते फलम् ॥ ६४ ॥ तस्मान्नावेदनिर्दिष्टं न चेश्वरबहिष्कृतम् । नासत्परिगृहीतं च कर्म कुर्यात्कदाचन ॥ ६५ ॥ अत्यन्त भयानक उस महायुद्धके होनेपर पृथ्वी भयसन्त्रस्त होकर काँपने लगी, समुद्र भी व्याकुल हो उठा तथा उसमें महागम्भीर आवर्त एवं लहरें उठने लगी. उत्पातसूचक उल्कापात होने लगे, वृक्षोंकी शाखाएँ टूटने लगीं, सभी दिशाएँ मलिन हो गयीं और अमंगलसूचक वायु बहने लगा । अहो ! भाग्यकी कैसी विडम्बना है कि यह अश्वमेधयज्ञ है, जिसके यजमान स्वयं ब्रह्माके पुत्र प्रजापति दक्ष हैं, धर्म आदि सदस्य हैं, भगवान् विष्णु रक्षक हैं और साक्षात् इन्द्रादि देवता अपना-अपना भाग ग्रहण कर रहे हैं, फिर भी ऋत्विजोंके सहित यजमान तथा उस यज्ञपुरुषका सिर शीघ्र ही कट गया, यह तो बड़ा ही उत्तम फल प्राप्त हुआ ! अत: वेदविरुद्ध होनेपर भी वेदसम्मत प्रतीत होनेवाला, ईश्वर [की महत्तासे विरुद्ध होनेके कारण] - बहिष्कृत तथा असज्जनोंके द्वारा परिगृहीत कर्म कभी नहीं करना चाहिये ॥ ६०-६५ ॥ कृत्वापि सुमहत्पुण्यमिष्ट्वा यज्ञशतैरपि । न तत्फलमवाप्नोति भक्तिहीनो महेश्वरे ॥ ६६ ॥ कृत्वापि सुमहत्पापं भक्त्या यजति यः शिवम् । मुच्यते पातकैः सर्वैर्नात्र कार्या विचारणा ॥ ६७ ॥ बहुनात्र किमुक्तेन वृथा दानं वृथा तपः । वृथा यज्ञो वृथा होमः शिवनिन्दारतस्य तु ॥ ६८ ॥ महान् पुण्य करके तथा सैकड़ों यज्ञ करके भी महेश्वरके प्रति भक्तिसे रहित व्यक्ति उन [अनुष्ठानों]का फल प्राप्त नहीं करता है । किंतु जो बहुत बड़ा पाप करके भी भक्तिपूर्वक शिवका यजन करता है, वह सभी पापोंसे मुक्त हो जाता है, इसमें सन्देह नहीं करना चाहिये । इस विषयमें बहुत कहना व्यर्थ है, शिवनिन्दा करनेवालेका दान, तप, यज्ञ तथा होम व्यर्थ है ॥ ६६-६८ ॥ ततः सनारायणकाः सरुद्राः सलोकपालाः समरे सुरौघाः । गणेन्द्रचापच्युतबाणविद्धाः प्रदुद्रुवुर्गाढरुजाभिभूताः ॥ ६९ ॥ तदनन्तर उस युद्धमें वीरभद्रके धनुषसे छूटे हुए बाणोंसे पीड़ित हुए नारायण, रुद्र एवं लोकपालोंसहित सभी देवता अत्यन्त दुःखित होकर पलायन करने लगे ॥ ६९ ॥ चेलुः क्वचित्केचन शीर्णकेशाः सेदुः क्वचित्केचन दीर्घगात्राः । पेतुः क्वचित्केचन भिन्नवक्त्रा नेशुः क्वचित्केचन देववीराः ॥ ७० ॥ केचिच्च तत्र त्रिदशा विपन्ना विस्रस्तवस्त्राभरणास्त्रशस्त्राः । निपेतुरुद्भासितदीनमुद्रा मदं च दर्पं च बलं च हित्वा ॥ ७१ ॥ सस्मुत्पथप्रस्थितमप्रधृष्यो विक्षिप्य दक्षाध्वरमक्षतास्त्रैः । बभौ गणेशः स गणेश्वराणां मध्ये स्थितः सिंह इवर्षभाणाम् ॥ ७२ ॥ कुछ देवता बालोंके कट जानेसे युद्धसे भाग निकले, कोई शरीरके भारी होनेके कारण [भागनेमें असमर्थ हो दुःखसे] बैठ गये । कटे-फटे मुखोंवाले कुछ देवता गिर पड़े तथा कुछ देववीरोंकी मृत्यु हो गयी । कितने देवता इतने व्याकुल हो गये कि उनके वस्त्र, आभरण, अस्त्र एवं शस्त्र शिथिल होकर खिसक गये और वे मद, दर्प तथा बलका त्याग करके दीनभाव प्रदर्शित करते हुए गिर पड़े । इस प्रकार अप्रतिहत वे गणेश्वर वीरभद्र अपने दुर्भेद्य अस्त्रोंसे विधिहीन दक्षयज्ञको विनष्टकर अपने मुख्य गणोंके मध्य उसी प्रकार शोभायमान हुए, जिस प्रकार ऋषभों अर्थात् वन्य पशुओंके मध्य सिंह शोभित होता है ॥ ७०-७२ । । इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्खण्डे दक्षयज्ञविध्वंसवर्णनं नाम द्वाविंशोऽध्यायः ॥ २२ ॥ इस प्रकार श्रीशिवमहापुराणके अन्तर्गत सातवीं वायवीयसंहिताके पूर्वखण्डमें दक्षयज्ञविध्वंसवर्णन नामक बाईसवाँ अध्याय पूर्ण हुआ ॥ २२ ॥ श्रीगौरीशंकरार्पणमस्तु |